Ειρωνεία και πολιτική

 ΑΠΟΨΕΙΣ21.08.25 14:34

Μάικλ Χέρτσφελντ*

 

   Print

Συχνά πολλοί Αμερικανοί καλλιεργούν την εμφάνιση επιπολαιότητας για να αποφεύγουν την ανάγκη να συζητήσουν «επικίνδυνα» θέματα. Και όταν κάποιος πιο τολμηρός πολίτης ειρωνεύεται την επίσημη πολιτική, είναι εύκολο η κυβέρνηση είτε να τον καταδικάσει για ελιτισμό είτε να ερμηνεύσει τα λόγια του με εχθρικώς εσκεμμένη κυριολεξία.

Όταν πρωτοβρέθηκα στην καρδιά των ΗΠΑ, στην Πολιτεία της Ιντιάνας, ανακάλυψα ότι οι περισσότεροι συνάδελφοι και φοιτητές στο σεβαστό πολιτειακό πανεπιστήμιο θεωρούσαν εχθρική, αντικοινωνική και καταστρεπτική τη χρήση ειρωνείας είτε στις αίθουσες του πανεπιστημίου είτε στην καθημερινή διάδραση.

Συνηθισμένος με τη συμβατική ειρωνεία που άκουγα συνέχεια μεγαλώνοντας στην Αγγλία, όπου λειτουργεί συχνά για να δημιουργηθεί μια αίσθηση οικειότητας βασισμένη στην κατοχή κοινού χιούμορ, στην αρχή έμεινα έκπληκτος και αμήχανος. Σιγά σιγά, όμως, άρχιζα να αντιλαμβάνομαι ότι πίσω από κάθε διάδραση κρυβόταν ο φόβος – ο φόβος δηλαδή ότι σε μια χώρα όπου η οπλοφορία θεωρείται συνταγματικό δίκαιο, μια μικρή παρεξήγηση θα μπορούσε να έχει επικίνδυνες συνέπειες μέχρι και θανάσιμης βίας. Τα χαμόγελα λειτουργούσαν σαν μάσκες, κρύβανε αντιδράσεις και αντιθέσεις και οι ανιαρές κουβεντούλες, με τις καθιερωμένες κοινοτοπίες τους, κυλούσαν με την άνεση που τους έδινε η συλλογική συναίνεση. Η ειρωνεία φαινόταν ενσάρκωση και σύμβολο της συγκαταβατικότητας της ελίτ. Με άλλα λόγια, φαινόταν ως κατάχρηση εξουσίας. Στόχος ιδανικός για τη λαϊκιστική οργή που η αμερικανική Δεξιά καλλιεργεί σήμερα.

Οι ξένοι συχνά αποδίδουν την ευκολία με την οποία οι Αμερικανοί ανοίγουν συζητήσεις χωρίς ουσιαστική έννοια -και οπωσδήποτε χωρίς ειρωνεία!- σε «επιπολαιότητα». Δεν νομίζω ότι ισχύει το στερεότυπο, αλλά η εξήγηση μας φέρνει κοντά σε έναν άλλο, πιο αξιόπιστο χαρακτηρισμό: ότι συχνά πολλοί Αμερικανοί καλλιεργούν την εμφάνιση επιπολαιότητας για να αποφεύγουν την ανάγκη να συζητήσουν «επικίνδυνα» θέματα. Και όταν κάποιος πιο τολμηρός πολίτης ειρωνεύεται την επίσημη πολιτική, είναι εύκολο η κυβέρνηση είτε να τον καταδικάσει για ελιτισμό είτε να ερμηνεύσει τα λόγια του με εχθρικώς εσκεμμένη κυριολεξία.

Ετσι, όταν ένας καθηγητής στο Πανεπιστήμιο του Τζόρτζταουν εξέφρασε στο Χ (πρώην twitter) την ελπίδα «το Ιράν να χτυπήσει μια βάση, έτσι ώστε να σταματήσουν όλοι [τις εχθροπραξίες]», αντί να δεχτεί την πιθανή ερμηνεία ότι ο εν λόγω καθηγητής ειρωνευόταν (όπως μάλιστα ισχυρίζεται και ο ίδιος) τον τρόπο που η κυβέρνηση είχε επιτρέψει στους Ιρανούς να χτυπήσουν συμβολικά -δηλαδή χωρίς θύματα- μια αμερικανική βάση, η διοίκηση του πανεπιστημίου, υποκύπτοντας προφανώς στις πιέσεις της κυβέρνησης και των υποστηρικτών της, τον αποκαθήλωσε από τη θέση του προέδρου του Κέντρου Μεσανατολιτικών Ερευνών και τον απειλεί ακόμη και με «τιμωρία». Ετσι μια προφανώς ειρωνική έκφραση μεταμορφώθηκε σε δήλωση προδοσίας – και σε αφορμή επιδεικτικής εκδίκησης η οποία αντανακλά πιστά την πιο χαρακτηριστική διάσταση της πολιτικής του Τραμπ.

Εκτός από τους προαναφερόμενους πολιτισμικούς λόγους, είναι και εντελώς λογικό η σημερινή αμερικανική κυβέρνηση να μη θέλει να αναγνωρίσει την ειρωνεία ως τέτοια μέσα στη δική της ρητορεία: θα ξεσκέπαζε τις ριζικές αντιφάσεις στις οποίες η κυβέρνηση στηρίζεται για να προωθήσει ανεπαίσθητα, όπως ελπίζει, μια πολιτική ανατροπής της δημοκρατίας. Εν ολίγοις: επικαλείται τη ρητορεία της ισότητας ευκαιριών για όλους τους πολίτες, για να προωθήσει φυλετικές και άλλες διακρίσεις στις οποίες δεν τολμάει -ακόμα- να δώσει ανοιχτή μορφή.

Σκεφτείτε: υιός και (πάνω από μία φορά) σύζυγος μεταναστών, ο Τραμπ ισχυρίζεται ότι δεν διώχνει «θεμιτούς» μετανάστες, αλλά μόνο όσους έχουν καταδικαστεί για σοβαρά εγκλήματα. Ηδη οι ειδήσεις τον διαψεύδουν. Περιττό να προσθέσουμε κάτι εδώ, ιδιαίτερα όταν ήδη ο πρόεδρος έχει «συγχωρέσει» τόσους λευκούς και πλούσιους κατάδικους.

Δεύτερο παράδειγμα: o Αμερικανός υπουργός Εξωτερικών, Μάρκο Ρούμπιο, επέβαλε κυρώσεις σε οχτώ Βραζιλιάνους δικαστές προφανώς για τον ρόλο τους στην -ακόμη εν εξελίξει- δίκη του Ζαΐρ Μπολσονάρο, πρώην προέδρου της χώρας και κατηγορούμενου για σχεδιασμό βίαιου πραξικοπήματος. Ο Ρούμπιο δεν περιορίστηκε σε απλές κατηγορίες. Δήλωσε ότι η δίκη «απειλεί την ελευθερία λόγου». Μήπως ειρωνευόταν; (Συγγνώμη, αγαπητέ αναγνώστη, ειρωνευόμουν και εγώ!)

Τρίτο παράδειγμα: ο Τραμπ δηλώνει φίλος και υποστηρικτής των Εβραίων συγχωνεύοντας τη θεμιτή κριτική κατά της σημερινής ισραηλινής πολιτικής με τον αντιεβραϊσμό – μια σύγχυση που επιστρατεύεται κυνικά κατά των μεγάλων αμερικανικών πανεπιστημίων, προφανώς ακόμη και εκείνων, σαν το Χάρβαρντ, που έχουν αυτοδηλωμένους Εβραίους πρυτάνεις ή άλλους υψηλά ιστάμενους αξιωματούχους. Δηλώνει ταυτόχρονα να μην κατάλαβε ότι το όνομα Σάιλοκ, που επικαλέστηκε, λειτουργεί ως στερεότυπο του ανελέητου Εβραίου τοκογλύφου. Η δήλωση του Τραμπ εξυπηρετεί και ακόμη έναν σκοπό: η δήθεν άγνοιά του για τον Σέξπιρ είναι και έκφραση αντιελιτισμού. Κάπου στη ρητορεία του ανακατεύονται όλοι οι εχθροί του. Ιδιαίτερα, βεβαίως, εκείνοι που ειρωνεύονται. Είναι οι εχθροί του λαού, του Φολκ στο λεξιλόγιο του ναζισμού.

Τέταρτο παράδειγμα ο διαμελισμός προγραμμάτων για την προστασία «διαφορετικότητας, ισότητας και ένταξης» (DEI, ήτοι Diversity, Equality, Inclusion), που αποσκοπούσαν στην ενίσχυση των δικαιωμάτων και των ευκαιριών για τις φυλετικές μειονότητες. Ο Τραμπ ισχυρίζεται ότι ένας έξυπνος Αφροαμερικανός, λόγου χάριν, δεν χρειάζεται το τεχνητό μέσο ενός ειδικού προγράμματος για να μπει σε ένα από τα καλύτερα πανεπιστήμια. Η εξυπνάδα του θα ’πρεπε, αφήνει να εννοηθεί, να φτάνει. Αλλά αυτή η λογική παραβλέπει ένα βασικό στοιχείο. Το παιδί που δεν είχε την ευκαιρία να σπουδάσει σε ένα καλό λύκειο, γιατί δεν υπήρχε τέτοιο σχολείο στην παραμελημένη γειτονιά του, με ποιον τρόπο θα έχει την ευκαιρία να ακονίσει την εξυπνάδα του σε ένα έστω και χαμηλής στάθμης πανεπιστήμιο; Η αμερικανική κυβέρνηση ισχυρίζεται ότι αναδομεί την ισότητα ευκαιρίας που είναι το προνόμιο του κάθε πολίτη. Ξεχνάει προφανώς ότι ένα μεγάλο μέρος του πληθυσμού δεν έχει πρόσβαση στην απαιτούμενη εκπαιδευτική προετοιμασία γιατί ζει σε κοινότητες που ήδη, λόγω φυλετικών και άλλων διακρίσεων, έχουν αποκλειστεί από την... ισότητα ευκαιρίας! Μήπως πρόκειται για ίσα δικαιώματα αποτυχίας; (Ουφ! Πάλι ειρωνεύτηκα! Συγγνώμη...)

Ποιος λοιπόν μπορεί να πει ότι η ειρωνεία δεν παίζει κανέναν ρόλο στις ΗΠΑ; Μόνο που η χρήση της έπεσε στα χέρια επικίνδυνων τυχοδιωχτών, που δεν διστάζουν να επικαλούνται τις λεγόμενες δυτικές αξίες για να τις χρησιμοποιήσουν ως όπλα κατά των δικών τους φιλοσοφικών και ηθικών υποβάθρων. Οντως πρόκειται για ειρωνεία. Κάποτε η ειρωνεία ήταν ένα ωραίο εργαλείο για την ανακάλυψη της αλήθειας. Αυτή η κυβέρνηση τη μετατρέπει σε κάτι αντίθετο. Δεν πρόκειται για κατάχρηση εξουσίας;

 

*Ομότιμος καθηγητής των Κοινωνικών Σπουδών στο Πανεπιστήμιο Χάρβαρντ των ΗΠΑ. Το παρόν άρθρο γράφτηκε ειδικά για την «Εφ.Συν.»

 https://www.efsyn.gr/stiles/apopseis/482414_eironeia-kai-politiki#goog_rewarded

Ο αναλφάβητος των λουλουδιών

 

Θωμάς Τσαλαπάτης

Βρισκόμουν έξω από μιαν αίθουσα για ένα γρήγορο τσιγάρο πριν από την εκδήλωση. Μιλούσα με μια ποιήτρια της προηγούμενης γενιάς που μόλις είχαμε γνωριστεί. Για ποιήματα, για ποίηση, για θέματα σχετικά με την εκδήλωση. Και τότε εκείνη σταματάει τη φράση της και μου δείχνει λίγα λουλούδια που είχαν φυτρώσει σε έναν λοφάκο απέναντι από το σημείο που βρισκόμασταν: «Μα είναι μια παιώνια, κοίτα. Εχω χρόνια να δω κάτι τέτοιο στην πόλη», μου είπε δείχνοντάς μου ενθουσιασμένη. Και εγώ έμεινα απορημένος να κοιτώ το αγριολούλουδο χωρίς να ξέρω με ποιον τρόπο να συμμετάσχω στον ενθουσιασμό της.

Η εκδήλωση έγινε, κουβεντιάσαμε και στη συνέχεια φύγαμε περνώντας από το σημείο που βρισκόμασταν πριν. Ασυναίσθητα ξανακοίταξα το λουλούδι. Και δεν θυμόμουν πώς το είχε πει. Ακόμα και τώρα που το γράφω έχω την αίσθηση πως μάλλον ήταν άλλο λουλούδι με άλλο όνομα. Καθώς γύριζα προσπάθησα να μετρήσω τα λουλούδια, τα φυτά και τα δέντρα που μπορώ να αναγνωρίσω με βεβαιότητα και να τα ονοματίσω. Δεν θέλω να αναφέρω εδώ τον αριθμό. Ας περιοριστούμε στο γεγονός πως ήταν απογοητευτικός. Και αυτό που σκεφτόμουν είναι αυτός ο κοινός μας αναλφαβητισμός. Της δικής μου γενιάς, των νεότερων γενιών των πόλεων. Αποκομμένοι, απομονωμένοι σε έναν τόπο κατασκευασμένο αποκλειστικά από ανθρώπους, κατασκευασμένο αποκλειστικά για ανθρώπους. Δεν έχουμε λέξεις, δεν έχουμε εικόνες. Και τα δέντρα, τα φυτά, τα λουλούδια που μας περιβάλλουν, ξεραίνονται στην ανωνυμία. Γιατί η ανωνυμία είναι αδιαφορία και ό,τι δεν υπάρχει μέσα στη γλώσσα σύντομα μαραίνεται.

Παιδί της πόλης και μπαίνεις σε ένα δάσος. Νιώθεις. Μα δεν συνδέεσαι. Είσαι η αποκομμένη στιγμή μιας συνέχειας που έχει σταματήσει. Είναι οι διάσπαρτες εικόνες που δεν μπορούν να γίνουν αναμνήσεις γιατί δεν γίνεται να ονοματιστούν. Τα δέντρα και τα φυτά, ένα αδιόρατο πράσινο σε αποχρώσεις και παραλλαγές. Ενα ενιαίο τίποτα που σου δίνει μιαν αίσθηση πιο πολύ μέσα από την αντίθεση με την πόλη παρά την αίσθηση του δάσους καθαυτή. Κι όμως, άμα σταθείς, άμα συγκεντρώσεις τον εαυτό σου σε έναν παλμό, νιώθεις πως υπάρχει κάτι εκεί, κάπου μέσα και μέσα σου, κάτι για σένα. Κάτι παλιό που ψιθυρίζει στο βάθος χωρίς να γίνεται διακριτό. Είμαστε οι γενιές που καυχώνται περισσότερο για τη γνώση, για όλη αυτή την υπερσυσσώρευση πληροφοριών μες στο κεφάλι. Κι όμως, αρκεί ένα αγριόχορτο για να αποδείξει τον ουσιαστικό μας αναλφαβητισμό. Το πώς γεννηθήκαμε αποκομμένοι, το πώς συνηθίσαμε αδιάφοροι. Τα λουλούδια, τα δέντρα, τα φυτά είναι απλώς διακοσμητικά αυτού του κόσμου. Δεν κουβαλούν βιώματα, δεν κουβαλούν ούτε αφή ούτε μυρωδιά. Μοιάζει σαν εμείς οι ίδιοι να έχουμε μεγαλώσει μέσα στη συσκευασία ενός προϊόντος. Αλλά κάποια στιγμή βγαίνουμε στον πραγματικό κόσμο:

Κυπαρίσσι, αγγελική, κουκουναριά, πεύκο, πλάτανος, βρομοκαρυδιά, ψευδοακακία, δάφνη, λιγούστρο, ελιά, σοφόρα, θούγια, σφενδάμι.

Δεν μιλάω εδώ για μια εύκολη οικολογική ευαισθησία. Μιλάω για τον περιορισμό του κόσμου μας και κατ’ επέκταση για τη διεκδίκησή του. Για το πώς η άγνοια για αυτό που υπάρχει δίπλα και ανάμεσά μας περιορίζει τα σύνορα του επιστητού.

Καμπανούλες, ορνιθόγαλα, κυκλάμινα, κρινάκι, άλυσσο, ανεμώνες, στερνμπέργκιες, ιεροβότανο, λυχναράκια.

Δεν είναι ονόματα ή λέξεις. Είναι γράμματα μιας νεκρής γλώσσας, επιγράμματα σε πλάκες που φθείρει ο καιρός. Μιας γλώσσας που πρέπει να γραφτεί σε πορεία αντίστροφη της φθοράς. Να συλλαβιστεί σαν βρεφικό επιφώνημα που τείνει να γίνει λέξη. Διεκδικώντας μιαν άλλη ανθοφορία. Ή αυτό που γράφει ο μεγάλος Αμερικανός ποιητής W. S. Merwin στο ποίημά του «Μαρτυρία»: Θέλω να διηγηθώ πώς/ ήταν τα δάση/ Θα πρέπει να μιλήσω/σε μια λησμονημένη γλώσσα.

https://www.efsyn.gr/nisides/anohyroti-poli/482647_o-analfabitos-ton-loyloydion

·         Print

Η τροφή ως όπλο καταστροφής

 

Δήμητρα Αθανασοπούλου

       Print

Η τροφή δεν είναι αποκλειστικά βιολογική ανάγκη αλλά βαθιά κοινωνική. Συνεπώς η πείνα δεν σκοτώνει μόνο ανθρώπους αλλά διαλύει και τον κοινωνικό ιστό. Το παράδειγμα της Γάζας δεν αποκαλύπτει λοιπόν μόνο τη γενοκτονία ενός λαού αλλά τη γενοκτονία του ανθρωπισμού και την καταστροφή της κοινότητας ● Ακόμα και όταν οι άνθρωποι επιβιώσουν από την πείνα και αναρρώσουν σωματικά, αυτό το τραύμα δεν επουλώνεται γιατί έχει διαλύσει τον κοινωνικό ιστό και την κοινότητά τους

Στο βιβλίο «Η πείνα στην Ιστορία» η Lucile F. Newman, καθηγήτρια Δημόσιας Υγείας και Ανθρωπολογίας στο Τμήμα Βιολογίας και Ιατρικής στο Πανεπιστήμιο Brown, εξετάζει τα προβλήματα της πείνας από την εποχή της δημιουργίας της ανθρώπινης κοινωνίας, καθώς και στις αρχές της νεότερης αλλά και της σύγχρονης κοινωνίας, καταθέτοντας μια πρόταση των συντακτών για την επίλυση του προβλήματος του φαινομένου της πείνας στη σύγχρονη εποχή. Ομως ακόμα και όταν θα επιλυθεί το ζήτημα της πείνας, δεν θα έχει επιδιορθωθεί η διάλυση του κοινωνικού ιστού που θα έχει προκαλέσει.

Την κοινωνιολογική διάσταση της πείνας έθιξε ο Guardian σε πρόσφατο άρθρο του, αναδεικνύοντας μιαν άλλη στόχευση των τακτικών ισραηλινών λεηλασιών των φορτηγών ανθρωπιστικής βοήθειας που φτάνουν στη Γάζα: εκείνη της καταστροφής της κοινότητας. «Η πείνα στη Γάζα -γράφει η βρετανική εφημερίδα- καταστρέφει κοινότητες και θα αφήσει σημάδια για πολλές γενιές. Η “κοινωνιολογία της πείνας” περιγράφηκε από τον Raphael Lemkin, δικηγόρο και επιζώντα του Ολοκαυτώματος που επινόησε τον όρο “γενοκτονία” και στη συνέχεια αγωνίστηκε για να αναγνωριστεί ως έγκλημα στο διεθνές δίκαιο. Ο Λέμκιν στα κείμενα που συνέταξε κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου αφιέρωσε πολύ χρόνο περιγράφοντας τις μερίδες τροφίμων και το σύστημα διανομής τους ως μέσο υπονόμευσης ομάδων».

Το φαγητό είναι δηλαδή εξουσία και εργαλείο στα χέρια των ισχυρών. Εξάλλου είναι το μοναδικό πολιτισμικό κατασκεύασμα που μπαίνει στο σώμα μας ενώ παράλληλα είναι συνδεδεμένο με την πολιτιστική μας ταυτότητα. Στις διατροφικές μας επιλογές καθρεφτίζεται η εθνοτική, θρησκευτική και ταξική μας ταυτότητα. Είμαστε ό,τι τρώμε ή καλύτερα ό,τι μας επιτρέπουν να τρώμε.

Οι διατροφικές συνήθειες είναι άλλωστε αυτές που χωρίζουν τον κόσμο σε ισχυρούς και ανίσχυρους. Για την κοινωνική ανθρωπολογία, «διατροφικό γεγονός» αποτελεί κάθε κοινωνικό πλαίσιο στο οποίο έχει μια θέση το φαγητό και σε αυτό το πλαίσιο η τροφή γίνεται όχημα «ένταξης» ή «αποκλεισμού».

Σύμφωνα με τους ειδικούς, αυτή τη στιγμή στη Γάζα η πείνα δεν σκοτώνει μόνο τους Παλαιστινίους έναν προς έναν, αλλά καταστρέφει και την παλαιστινιακή κοινωνία προκαλώντας μόνιμη βλάβη στο σώμα και το μυαλό, δεδομένου πως η ντροπή, η απώλεια της αξιοπρέπειας, η παραβίαση των ταμπού, η ρήξη των κοινωνικών δεσμών εγγράφονται ως τραύμα στη μνήμη των επιζώντων από την ατομική βιολογική εμπειρία. Παράλληλα «διαταράσσει την κοινωνική τάξη και μεταφέρει τη διακυβέρνηση σε ένα μόνο ζήτημα: ποιος μπορεί να ταΐσει τον λαό;» όπως ανέφερε χαρακτηριστικά στο ίδιο δημοσίευμα ο Nour Abuzaid, ανώτερος ερευνητής στο Forensic Architecture, έναν οργανισμό που διερευνά παραβιάσεις των ανθρωπίνων δικαιωμάτων.

Η ακραία πείνα καταστρέφει δηλαδή το νόημα της ζωής τους ως ομάδας και αυτό είναι ένας «γενοκτονικός ανθρωπισμός», φράση δανεική από τον Alex de Waal, εκτελεστικό διευθυντή του World Peace Foundation στο Tufts University και συγγραφέα του «Mass Starvation: the History and Future of Famine». Πριν από περίπου μισό αιώνα, ο Κλοντ Λέβι Στρος έθιγε στο «Μαγειρικό Τρίγωνο» την προσδοκία του να ανακαλύψει μέσα από την τροφή και τις μαγειρικές συνήθειες ενός λαού τη γλώσσα μιας κοινωνίας, μια γλώσσα μέσα από την οποία η κοινωνία αποκαλύπτει τις αντιθέσεις και τις αντιπαραθέσεις της. Μέσα στο εκάστοτε διατροφικό πλαίσιο διαπραγματευόμαστε την εθνική ή την τοπική μας ταυτότητα. Δεν πρέπει να ξεχνάμε πως μέσα στον χρόνο και στον χώρο το φαγητό έχει γίνει όχημα καταπίεσης λαών αλλά και κατηγοριών ανθρώπων, όπως για παράδειγμα των γυναικών που «κλείστηκαν μέσα στις κουζίνες». Η εξουσία της τροφής ήταν δηλαδή για αιώνες σεξιστική, ιδίως στις κατεξοχήν πατριαρχικές κοινωνίες, η διατροφή με κρέας έχει υπάρξει μία από τις πιο ισχυρές εκφράσεις ισχύος και η κατανάλωσή του είναι κυρίως αντρικό προνόμιο.

Η εξουσία της τροφής εκτός από σεξιστική είναι πάντα φυλετική και ταξική. Εχετε αναρωτηθεί πώς τρέφεται η μεσαία και πώς η εργατική τάξη; Σε τι είδους ποιότητες τροφών έχουν πρόσβαση οι οικονομικά ισχυροί πολίτες και σε τι τροφές οι φτωχοποιημένοι;

Ηρθε η ώρα να σκεφτούμε τι (δεν) τρώνε οι Παλαιστίνιοι και οι Παλαιστίνιες. Ο έλεγχος τροφίμων δημιουργεί μια δυναμική που ο Ντε Βαάλ, όπως προείπαμε, περιγράφει ως «γενοκτονικό ανθρωπισμό», όπου παρέχονται ακριβώς οι απαραίτητες θερμίδες για να αποφευχθεί η μαζική θνησιμότητα, αλλά η ακραία πείνα «καταστρέφει το νόημα της ζωής τους ως ομάδας», καθώς οι άνθρωποι –στην απελπισία τους για τροφή- στρέφονται ο ένας εναντίον του άλλου και αναγκάζονται να προβούν σε βίαιες και ταπεινωτικές πράξεις για να επιβιώσουν.

Ο Κρις Νιούτον, αναλυτής στο International Crisis Group και εμπειρογνώμονας σε θέματα πείνας και λιμού ως όπλου πολέμου, αναφέρει ότι οι επιπτώσεις της παραμονής για μεγάλο χρονικό διάστημα σε κατάσταση ακραίας πείνας δεν μπορούν να αντιστραφούν πλήρως. Αυτό σημαίνει πως ακόμα και όταν οι άνθρωποι επιβιώσουν από την πείνα και αναρρώσουν σωματικά, αυτό το τραύμα δεν επουλώνεται γιατί έχει διαλύσει τον κοινωνικό ιστό και την κοινότητά τους από τη στιγμή που έχουν κληθεί να επιλέξουν μεταξύ των παιδιών τους, να αρνηθούν την τροφή σε συγγενείς και φίλους για να επιβιώσουν οι ίδιοι, να προβούν σε πράξεις ντροπιαστικές για να εξασφαλίσουν λίγο φαγητό. Οι ισραηλινοί περιορισμοί στην είσοδο τροφίμων στη Γάζα έχουν ξεκάθαρα στόχο τη διάλυση της παλαιστινιακής κοινωνίας καθώς πλέον το νόημα της ζωής των κατοίκων της Οχθης έχει αναπόδραστα συμπυκνωθεί στο ερώτημα «Τι θα φάμε σήμερα». Κι αυτό είναι πιο απάνθρωπο και από τους βομβαρδισμούς.

 https://www.efsyn.gr/nisides/psyhanalyse/480912_i-trofi-os-oplo-katastrofis

Ο νεοφιλελευθερισμός ως ανθρωπολογική μετάλλαξη

 

Ηλίας Ιωακειμόγλου*    Print

Όταν ο νεοφιλελευθερισμός ανέλαβε την εξουσία, πρώτα με τη Θάτσερ και αμέσως μετά με τον Ρίγκαν, όλοι νομίσαμε ότι αυτό που ερχόταν ήταν απλώς ένας ιδιαίτερος τρόπος διαχείρισης του καπιταλισμού. Γνωρίζουμε, τώρα, ότι ο νεοφιλελευθερισμός, δηλαδή ο καπιταλισμός της εποχής μας, δεν περιορίζεται σε διαχειριστικές επιλογές, ούτε μόνο σε διαρθρωτικές αλλαγές που αλλάζουν θεσμούς της αγοράς εργασίας και του χρηματοπιστωτικού συστήματος, και άλλες που ούτως ή άλλως είναι απαραίτητες όταν θέλεις να διαχειριστείς το σύστημα με νέο, διαφορετικό τρόπο. Υπάρχει κάτι ακόμη, εξίσου σοβαρό με αυτά: ο νεοφιλελευθερισμός επιχειρεί μια ανθρωπολογική αλλαγή, να παραγάγει έναν νέο τύπο ανθρώπου κατ’ εικόνα και ομοίωση της δικής του αντίληψης για τους ανθρώπους.

Εγωιστές και άπληστοι

Ενάντια σε ολόκληρη τη φιλοσοφική παράδοση της ανθρωπότητας, μετά από πενήντα πέντε χρόνια αδιάλειπτης ηγεμονίας, ο νεοφιλελευθερισμός επιχειρεί, με κάποιες επιτυχίες, να παραγάγει έναν νέο τύπο ανθρώπου κατ’ εικόνα και ομοίωση του homo economicus, ενός φαντασιακού όντος που θέτει τον ορθολογισμό του στην υπηρεσία του εγωισμού του και της απληστίας του, ενός όντος που υποτίθεται ότι αποτελεί την ουσία αυτού που τελικά είμαστε όλοι μας. Αυτή η παραδοχή, ότι τέτοιοι είμαστε, τείνει να λειτουργήσει ως αυτοπραγματοποιούμενη προφητεία, όπως συμβαίνει με την ιδεολογία εν γένει: εάν πιστέψουμε ότι έτσι είναι οι άνθρωποι, επομένως και εμείς οι ίδιοι, θα πράττουμε και εμείς ως εγωιστικά και ανήθικα όντα που επιδιώκουν, με απολύτως ορθολογικό τρόπο, αποκλειστικά το ατομικό τους συμφέρον.

Δύο νομπελίστες εξηγούσαν κατά τις δεκαετίες που ακολούθησαν την άνοδο του νεοφιλελευθερισμού ότι αυτό το εγωιστικό, άπληστο και ορθολογικό ον δεν υπάρχει. Ο ένας, ο David Kahneman¹, απεδείκνυε ότι οι άνθρωποι δεν είναι και τόσο ορθολογικοί και μπορούν επίμονα να μην κατανοούν τι πράττουν λανθασμένα, ακόμη και όταν τους δοθούν επανειλημμένες και σαφείς εξηγήσεις σχετικά με την ορθολογική λύση του προβλήματός τους. Ο άλλος, o Amartya Sen², πιο σημαντικός αυτός, εξηγούσε με τον σαφέστερο τρόπο ότι ενίοτε, και μάλλον συχνά, δεν φερόμαστε εγωιστικά, αλλά με ενσυναίσθηση, ηθική δέσμευση μιας υπόσχεσης, ηθική υποχρέωση, καθήκον και αφοσίωση. Είμαστε rational fools, λέει ο Amartya Sen. Επομένως, οι άνθρωποι δρουν άλλοτε με κριτήριο το ατομικό συμφέρον και άλλοτε με βάση τις αξίες που ανήκουν στον αξιακό κύκλο της συλλογικότητας και της αλληλεγγύης.

Ωστόσο, οι κριτικές παρατηρήσεις του Kahneman, του Sen και άλλων ήρθαν πολύ νωρίς. Ο νεοφιλελευθερισμός ακολουθούσε ανενόχλητος τον δρόμο του, επειδή οι υποσχέσεις που είχε δώσει στην αρχή της καριέρας του δεν είχαν ακόμη διαψευστεί πλήρως. Τώρα, όμως, αυτές οι ίδιες κριτικές παρατηρήσεις είναι απολύτως επίκαιρες.

Εκτός από τον μύθο ότι είμαστε όλοι εκ φύσεως εγωιστές και άπληστοι, υπάρχουν και άλλες όψεις της επιχείρησης του νεοφιλελευθερισμού να παραγάγει έναν νέο τύπο ανθρώπου.

Η Αλήθεια, το Ωραίο, το Καλό και το Δίκαιο

Το 1994, ο Eric Hobsbawm³ μας προειδοποιούσε ότι η ανθρωπότητα βρισκόταν ήδη σε ένα κρίσιμο κατώφλι ανθρωπολογικής μετάλλαξης. Διαπίστωνε ότι είχαν ήδη τεθεί, το 1994, σε αμφισβήτηση οι ορθολογικές και αξιακές συνιστώσες του κόσμου όπως τον γνωρίζαμε μέχρι τότε και ότι ο δρόμος προς τη βαρβαρότητα είχε ανοίξει.

Ηταν και αυτή μια κρίσιμης σημασίας διαπίστωση, που αφού γοήτευσε τους πολιτικούς κύκλους της Αριστεράς, ξεχάστηκε γρήγορα επειδή ήταν πρόωρη. Πόσο επίκαιρη, όμως, είναι τώρα, μας το εξηγεί ο Dany-Robert Dufour⁴: ο νεοφιλελευθερισμός και τα ιδεολογικά του εξαπτέρυγα, ο σχετικισμός και ο μεταμοντερνισμός, επιχειρούν να επαναπροσδιορίσουν τέσσερις έννοιες: την Αλήθεια, το Ωραίο, το Καλό και το Δίκαιο. Η επιχείρηση αυτή πραγματοποιείται ενάντια σε μια φιλοσοφική παράδοση που ηγεμόνευε από τότε που ο Πλάτωνας⁵ και ο Αριστοτέλης⁶ έδωσαν τη μάχη ενάντια στους σοφιστές και φτάνει μέχρι τη στιγμή που η Μάργκαρετ Θάτσερ και οι όμοιοί της ανέλαβαν να επαναπροσδιορίσουν το νόημα της ύπαρξής μας στο αναμορφωτήριο των μεταμοντέρνων σοφιστών.

Από τις τέσσερις έννοιες που βρίσκονται σε διαδικασία επαναπροσδιορισμού ας δούμε τι συμβαίνει με την έννοια της Αλήθειας.

Τα κριτήρια του ορθολογισμού, για να δεχθούμε μιαν απόφανση ως ορθή, είναι δύο: πρώτον, η απόφανση δεν πρέπει να παραβιάζει τους κανόνες της Λογικής και, δεύτερον, δεν πρέπει να διαψεύδεται από το «κριτήριο της πρακτικής» (δηλαδή από όσα όντως συμβαίνουν στην πραγματικότητα). Αυτό το δεύτερο είναι ένα κριτήριο αντικειμενικότητας με την έννοια πως ό,τι είναι αληθινό έχει αντικειμενική ύπαρξη, δεν εξαρτάται από τον υποκειμενισμό μας, την αντίληψή μας και τη διάθεσή μας.

Οταν μια απόφανση δεν αντιβαίνει σε αυτά τα δύο κριτήρια δύναται να επικυρωθεί κοινωνικά ως ορθή, όχι ως ατομική υπόθεση (όπου ο καθένας μπορεί να πιστεύει ό,τι θέλει) αλλά κοινωνικά (δηλαδή να εγκρίνεται από τους άλλους ως έγκυρη).

Η επέλαση των βαρβάρων

Ο μεταμοντερνισμός7 και ο σχετικισμός είναι οι θεωρίες της απελευθέρωσης από τα δεσμά των κριτηρίων που χρησιμοποιεί ο ορθολογισμός. Τώρα, θριαμβεύουν οι αφορισμοί, ο αυτοπροσδιορισμός, τα tweets με τις αρλούμπες του προέδρου των ΗΠΑ, οι ψευδο-συλλογισμοί και οι μάχες εντυπώσεων. Εδώ, όλα ισχύουν ή δεν ισχύουν ανάλογα με τη διάθεσή μας και οι αξίες μας είναι και αυτές σχετικές. Δεν υπάρχει μία και μοναδική αλήθεια, αλλά πολλές μικρές αφηγήσεις και όλα κρέμονται στον αέρα χωρίς υλική βάση, δηλαδή χωρίς αντικειμενική ύπαρξη. Ακόμη και οι νόμοι της φύσης είναι απλές κοινωνικές συμβάσεις, λένε, αλλά αυτό αρνούνται να το επαληθεύσουν διότι δεν τολμούν να πηδήξουν από τον 21ο όροφο μιας πολυκατοικίας, όπως τους προκαλούσε να κάνουν ο Alan Sokal, καθηγητής Θεωρητικής Φυσικής, σε μια μεγάλη συζήτηση που διεξάχθηκε τριάντα χρόνια πριν.

Πώς γίνεται, όμως, αυτός ο μεταμοντέρνος χυλός να απολαμβάνει κοινωνική επικύρωση, αφού δεν επικυρώνεται κοινωνικά με βάση τα κριτήρια του ορθολογισμού; Η ψευδο-επικύρωση συνίσταται απλώς στην αναγνώριση των ομοίων μας: εάν δηλαδή διατυπώσουμε έναν ισχυρισμό που γίνεται αποδεκτός και από άλλους, όσο και αν αυτός δεν αντέχει στη δοκιμασία των κανόνων της Λογικής και του κριτηρίου της πρακτικής, τότε μπορεί να ψευδο-επικυρωθεί κοινωνικά, αν μη τι άλλο στο εσωτερικό μιας πολιτικής ή κοινωνικής ομάδας. Οσο μάλιστα πληθύνονται όσοι πιστεύουν σε μια δοξασία, τόσο πιο γρήγορα αυτή διαδίδεται με την απαίτηση να εμφανίζεται ως αλήθεια. Αυτή η επικύρωση είναι πλαστή από την άποψη της λογικής, είναι όμως πολύ πραγματική από την άποψη των πρακτικών συνεπειών της όταν μετατρέπεται σε μαζική ιδεολογία, σε δημαγωγία, σε υλική δύναμη.

Σε αυτό το σημείο βρισκόμαστε τώρα, στον προθάλαμο της βαρβαρότητας για τον οποίο μας προειδοποιούσε ο Eric Hobsbawm. Εναν προθάλαμο σχετικά αδιαφανή, διότι η ανθρωπολογική μετάλλαξη δεν προχωράει κυρίως με νόμους και διακηρύξεις, και πολύ σπάνια χορεύει στην κεντρική πολιτική σκηνή. Αποτελείται από διαδικασίες που αναπτύσσονται εκεί έξω, στην κοινωνική ζωή.

 

(1) Kahneman D. (2003), Maps of Bounded Rationality, The American Economic Review, 93(5), 1449-1475 και Kahneman D. (1994), New Challenges to the Rationality Assumption, Journal of Institutional and Theoretical Economics, 150(1), 18-44.

(2) Sen A.K. (1977), Rational Fools: A Critique of the Behavioural Foundations of Economic Theory, Philosophy and Public Affairs, 6, No. 4 (Summer), 317-344.

(3) Eric Hobsbawm (1994[2004]), Η εποχή των άκρων, εκδόσεις Θεμέλιο.

(4) Dany-Robert Dufour (2018), Le bon, le juste et le beau, Revue du MAUSS n° 51, εκδόσεις La Découverte.

(5) Πλάτων, Σοφιστής, μετάφραση Δημήτρη Γληνού, εκδόσεις Ζαχαρόπουλος.

(6) Αριστοτέλης, Οργανον 3: Τοπικών Ζ-Θ, Περί των σοφιστικών ελέγχων, εκδόσεις Κάκτος, 1994.

(7) Κώστας Σκορδούλης και Ευγενία Κολέζα (1997), «Mεταμοντέρνος» σχετικισμός και επιστημονική ορθολογικότητα (Με αφορμή την υπόθεση Sokal), περιοδικό Θέσεις, τεύχος 60.

 https://www.efsyn.gr/stiles/apopseis/480365_o-neofileleytherismos-os-anthropologiki-metallaxi

Δημοκρατία και «νεκροπολιτική»

 

Η Δημοκρατία στη Δυτική Σκέψη κορυφώθηκε σε μια σχέση εξάρτησης, έτσι όπως τη θεμελιώνει ο Εγελος στη Φαινομενολογία του Πνεύματος (1807) στο κεφάλαιο IV, στη διαλεκτική του Κυρίου και του Δούλου. Δηλαδή ότι η διαλεκτική σχέση μεταξύ Κυρίου και Δούλου είναι αμετακίνητη στην ιστορία.

Πολύ μελάνι έπεσε από τότε για τη σχέση μεταξύ Κυρίου και Δούλου ως σχέση εξαρτημένη και ανυπέρβλητη, φθάνοντας έως και τα ψυχαναλυτικά κείμενα του Ζακ Λακάν που τη σχέση αυτή την εντάσσει σε επίπεδο ιδεοληπτικής εμμονής (l’attitude de l’obsessionnel), ενός αδιέξοδου.

Μια ακόμη απόχρωση αυτής της σχέσης Κυρίου – Δούλου μάς δίνει ο Ζιλ Ντελέζ στο έργο του Présentation de Sacher-Masoch, (1971), που ως πολιτικός και κοινωνικός ανατόμος μάς περιγράφει μια σχέση οριακή και ταυτόχρονα «ευνουχιστική» που έγινε συνθήκη της ζωής μας.

Πολύ έξυπνα ο Ζιλ Ντελέζ βάζει τα όριά μας στη σχέση μεταξύ μαζοχισμού και σαδισμού. Τι μας λέει λοιπόν: ο σαδιστής έχει ανάγκη από θεσμούς (θα λέγαμε ότι εκεί βρίσκονται οι λαοί με παράδοση στη συμμετοχική δημοκρατία) και αυτό γιατί ο σαδιστής σκέφτεται και λειτουργεί με όρους θεσμοποιημένης κατοχής. Στην άλλη πλευρά βρίσκεται ο μαζοχιστής, ο οποίος σκέφτεται και λειτουργεί με όρους συμβεβλημένης συμμαχίας (Ιερά Συμμαχία, η συμμαχία του Αξονα, κ.λπ.).

Ο πλανήτης σήμερα απολιθώνεται σ’ ένα μεγάλο στρατόπεδο που άλλοτε θα χαλαρώνει και άλλοτε θα αυστηροποιείται, ανάλογα με τις προβλέψεις της τεχνοεπιστήμης. Και οι πολίτες του παγκόσμιου στρατοπέδου θα κρατούνται σαν «γυμνές ζωές» μέσα στο στρατόπεδο, όπως λέει ο Τζ. Αγκάμπεν, δηλαδή θα είναι στερημένοι από δικαιικές δικαιωματικές υποστάσεις. Ο πλανήτης-στρατόπεδο θα αποτελεί τον νέο παγκοσμιοποιημένο τόπο της μερικής προστασίας και της ελλειμματικής υπόστασης. Αντλούμε στοιχεία για το πώς θα λειτουργεί το νέο πλανητικό στρατόπεδο από τον Joseph-Achille Mbembe, ο οποίος αναφέρεται στη νεκροπολιτική ως διάσταση της Βιοεξουσίας και της Βιοπολιτικής. Οι πολίτες, θα μας πει ο J.-A. Mdembe, θα υποβάλλονται σε αστικό και κοινωνικό θάνατο, τα δικαιώματα θα αποχρωματίζονται, η κοινωνική προστασία θα εξουδετερώνεται και η ζωή θα εισέρχεται σε επισφαλείς συνθήκες. Οι όροι διαβίωσης θα αγγίζουν τον απομονωτισμό της Παλαιστίνης και την εξορία της ζωής του απαρτχάιντ της Νότιας Αφρικής.

Ο χωροχρόνος του ανθρώπου θα εντάσσεται σε συνθήκες πειθαρχικής συσκευής. Με άλλα λόγια, η νεκροπολιτική θα εκφράζει, σύμφωνα πάντα με τον J.-A. Mdembe, τις σύγχρονες μορφές υποταγής της ζωής στη δύναμη του θανάτου. Ο Ντελέζ μάς δίνει έναν εξαιρετικό τρόπο για να καταλάβουμε πώς περάσαμε από τις πειθαρχήσεις στους ελέγχους. Ο άνθρωπος των πειθαρχήσεων, θα υποστηρίξει ο Ντελέζ, ήταν ασυνεχής παραγωγός ενέργειας, ενώ ο άνθρωπος του ελέγχου είναι κυματοειδής διαγγελέας ενός συνεχούς φάσματος που πάει πέρα από κάθε αρχή και μετά από κάθε τέλος.

Επιπλέον η νεκροπολιτική θα αποδομήσει το σύστημα της αστικής Δημοκρατίας. Πρώτον: οι θεσμοί θα αποτελούν φαινόμενα αντιθέσεων του κέντρου εξουσίας και ως εκ τούτου θα έχουν μια γενική παθολογία, που σημαίνει ότι θα αυτονομούνται διαρκώς από την κοινωνική τους αποστολή. Και δεύτερον: θα λειτουργούν στο φάσμα της θεσμικής υποκρισίας της συναίνεσης που θα απαιτεί τη διαθεσιμότητα των πολιτών/υπηκόων στις αποφάσεις της εξουσίας. Το κύκλωμα ζωή-κοινωνία, φύση-πολιτισμός, όπως θα έλεγε ο Λεβί-Στρος, από τη νεκροπολιτική δεν αναγνωρίζεται. Και αυτό γιατί επενδύει σε μια αντιμετάθεση, όχι εκείνης που ξεκινά από το φαντασιακό/συμβολικό στο πραγματικό, αλλά του πραγματικού που θα υπερέχει του φαντασιακού/συμβολικού.

Απόστολος Αποστόλου*

* Καθηγητής Πολιτικής και Κοινωνικής Φιλοσοφίας

 https://www.efsyn.gr/stiles/triti-matia/480468_dimokratia-kai-nekropolitiki