Δήμητρα Αθανασοπούλου
Η τροφή δεν
είναι αποκλειστικά βιολογική ανάγκη αλλά βαθιά κοινωνική. Συνεπώς η πείνα δεν
σκοτώνει μόνο ανθρώπους αλλά διαλύει και τον κοινωνικό ιστό. Το παράδειγμα της
Γάζας δεν αποκαλύπτει λοιπόν μόνο τη γενοκτονία ενός λαού αλλά τη γενοκτονία
του ανθρωπισμού και την καταστροφή της κοινότητας ● Ακόμα και όταν οι άνθρωποι
επιβιώσουν από την πείνα και αναρρώσουν σωματικά, αυτό το τραύμα δεν
επουλώνεται γιατί έχει διαλύσει τον κοινωνικό ιστό και την κοινότητά τους
Στο βιβλίο «Η πείνα στην
Ιστορία» η Lucile F. Newman,
καθηγήτρια Δημόσιας Υγείας και Ανθρωπολογίας στο Τμήμα Βιολογίας και Ιατρικής
στο Πανεπιστήμιο Brown, εξετάζει τα προβλήματα της πείνας από την εποχή
της δημιουργίας της ανθρώπινης κοινωνίας, καθώς και στις αρχές της νεότερης
αλλά και της σύγχρονης κοινωνίας, καταθέτοντας μια πρόταση των συντακτών για
την επίλυση του προβλήματος του φαινομένου της πείνας στη σύγχρονη εποχή. Ομως
ακόμα και όταν θα επιλυθεί το ζήτημα της πείνας, δεν θα έχει επιδιορθωθεί η
διάλυση του κοινωνικού ιστού που θα έχει προκαλέσει.
Την κοινωνιολογική διάσταση
της πείνας έθιξε ο Guardian σε πρόσφατο άρθρο του, αναδεικνύοντας μιαν άλλη
στόχευση των τακτικών ισραηλινών λεηλασιών των φορτηγών ανθρωπιστικής βοήθειας
που φτάνουν στη Γάζα: εκείνη της καταστροφής της κοινότητας. «Η πείνα στη Γάζα
-γράφει η βρετανική εφημερίδα- καταστρέφει κοινότητες και θα αφήσει σημάδια για
πολλές γενιές. Η “κοινωνιολογία της πείνας” περιγράφηκε από τον Raphael
Lemkin, δικηγόρο και επιζώντα του Ολοκαυτώματος που
επινόησε τον όρο “γενοκτονία” και στη συνέχεια αγωνίστηκε για να αναγνωριστεί
ως έγκλημα στο διεθνές δίκαιο. Ο Λέμκιν στα κείμενα που συνέταξε κατά τη
διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου αφιέρωσε πολύ χρόνο περιγράφοντας τις
μερίδες τροφίμων και το σύστημα διανομής τους ως μέσο υπονόμευσης ομάδων».
Το φαγητό είναι δηλαδή εξουσία
και εργαλείο στα χέρια των ισχυρών. Εξάλλου είναι το μοναδικό πολιτισμικό
κατασκεύασμα που μπαίνει στο σώμα μας ενώ παράλληλα είναι συνδεδεμένο με την
πολιτιστική μας ταυτότητα. Στις διατροφικές μας επιλογές καθρεφτίζεται η
εθνοτική, θρησκευτική και ταξική μας ταυτότητα. Είμαστε ό,τι τρώμε ή καλύτερα
ό,τι μας επιτρέπουν να τρώμε.
Οι διατροφικές συνήθειες είναι
άλλωστε αυτές που χωρίζουν τον κόσμο σε ισχυρούς και ανίσχυρους. Για την
κοινωνική ανθρωπολογία, «διατροφικό γεγονός» αποτελεί κάθε κοινωνικό πλαίσιο
στο οποίο έχει μια θέση το φαγητό και σε αυτό το πλαίσιο η τροφή γίνεται όχημα
«ένταξης» ή «αποκλεισμού».
Σύμφωνα με τους ειδικούς, αυτή
τη στιγμή στη Γάζα η πείνα δεν σκοτώνει μόνο τους Παλαιστινίους έναν προς έναν,
αλλά καταστρέφει και την παλαιστινιακή κοινωνία προκαλώντας μόνιμη βλάβη στο
σώμα και το μυαλό, δεδομένου πως η ντροπή, η απώλεια της αξιοπρέπειας, η
παραβίαση των ταμπού, η ρήξη των κοινωνικών δεσμών εγγράφονται ως τραύμα στη
μνήμη των επιζώντων από την ατομική βιολογική εμπειρία. Παράλληλα «διαταράσσει
την κοινωνική τάξη και μεταφέρει τη διακυβέρνηση σε ένα μόνο ζήτημα: ποιος
μπορεί να ταΐσει τον λαό;» όπως ανέφερε χαρακτηριστικά στο ίδιο δημοσίευμα ο Nour
Abuzaid, ανώτερος ερευνητής στο Forensic
Architecture, έναν οργανισμό που διερευνά
παραβιάσεις των ανθρωπίνων δικαιωμάτων.
Η ακραία πείνα καταστρέφει
δηλαδή το νόημα της ζωής τους ως ομάδας και αυτό είναι ένας «γενοκτονικός
ανθρωπισμός», φράση δανεική από τον Alex de
Waal, εκτελεστικό διευθυντή του World
Peace Foundation στο Tufts
University και συγγραφέα του «Mass Starvation:
the History and
Future of Famine».
Πριν από περίπου μισό αιώνα, ο Κλοντ Λέβι Στρος έθιγε στο «Μαγειρικό Τρίγωνο»
την προσδοκία του να ανακαλύψει μέσα από την τροφή και τις μαγειρικές συνήθειες
ενός λαού τη γλώσσα μιας κοινωνίας, μια γλώσσα μέσα από την οποία η κοινωνία
αποκαλύπτει τις αντιθέσεις και τις αντιπαραθέσεις της. Μέσα στο εκάστοτε
διατροφικό πλαίσιο διαπραγματευόμαστε την εθνική ή την τοπική μας ταυτότητα.
Δεν πρέπει να ξεχνάμε πως μέσα στον χρόνο και στον χώρο το φαγητό έχει γίνει
όχημα καταπίεσης λαών αλλά και κατηγοριών ανθρώπων, όπως για παράδειγμα των
γυναικών που «κλείστηκαν μέσα στις κουζίνες». Η εξουσία της τροφής ήταν δηλαδή
για αιώνες σεξιστική, ιδίως στις κατεξοχήν πατριαρχικές κοινωνίες, η διατροφή
με κρέας έχει υπάρξει μία από τις πιο ισχυρές εκφράσεις ισχύος και η κατανάλωσή
του είναι κυρίως αντρικό προνόμιο.
Η εξουσία της τροφής εκτός από
σεξιστική είναι πάντα φυλετική και ταξική. Εχετε αναρωτηθεί πώς τρέφεται η
μεσαία και πώς η εργατική τάξη; Σε τι είδους ποιότητες τροφών έχουν πρόσβαση οι
οικονομικά ισχυροί πολίτες και σε τι τροφές οι φτωχοποιημένοι;
Ηρθε η ώρα να σκεφτούμε τι
(δεν) τρώνε οι Παλαιστίνιοι και οι Παλαιστίνιες. Ο έλεγχος τροφίμων δημιουργεί
μια δυναμική που ο Ντε Βαάλ, όπως προείπαμε, περιγράφει ως «γενοκτονικό
ανθρωπισμό», όπου παρέχονται ακριβώς οι απαραίτητες θερμίδες για να αποφευχθεί
η μαζική θνησιμότητα, αλλά η ακραία πείνα «καταστρέφει το νόημα της ζωής τους
ως ομάδας», καθώς οι άνθρωποι –στην απελπισία τους για τροφή- στρέφονται ο ένας
εναντίον του άλλου και αναγκάζονται να προβούν σε βίαιες και ταπεινωτικές
πράξεις για να επιβιώσουν.
Ο Κρις Νιούτον, αναλυτής στο International
Crisis Group και
εμπειρογνώμονας σε θέματα πείνας και λιμού ως όπλου πολέμου, αναφέρει ότι οι
επιπτώσεις της παραμονής για μεγάλο χρονικό διάστημα σε κατάσταση ακραίας
πείνας δεν μπορούν να αντιστραφούν πλήρως. Αυτό σημαίνει πως ακόμα και όταν οι
άνθρωποι επιβιώσουν από την πείνα και αναρρώσουν σωματικά, αυτό το τραύμα δεν
επουλώνεται γιατί έχει διαλύσει τον κοινωνικό ιστό και την κοινότητά τους από
τη στιγμή που έχουν κληθεί να επιλέξουν μεταξύ των παιδιών τους, να αρνηθούν
την τροφή σε συγγενείς και φίλους για να επιβιώσουν οι ίδιοι, να προβούν σε
πράξεις ντροπιαστικές για να εξασφαλίσουν λίγο φαγητό. Οι ισραηλινοί
περιορισμοί στην είσοδο τροφίμων στη Γάζα έχουν ξεκάθαρα στόχο τη διάλυση της
παλαιστινιακής κοινωνίας καθώς πλέον το νόημα της ζωής των κατοίκων της Οχθης
έχει αναπόδραστα συμπυκνωθεί στο ερώτημα «Τι θα φάμε σήμερα». Κι αυτό είναι πιο
απάνθρωπο και από τους βομβαρδισμούς.
