ΧΡΗΣΤΟΣ ΓΙΑΝΝΑΡΑΣ
«Επιφυλλίδα» είναι η ελληνική λέξη που εφευρέθηκε για να μεταφράσει τη γαλλική feuilleton – το «μικρό φύλλο», το φυλλαράκι, δηλαδή «ένα κείμενο που καταφέρνει να πει αλήθειες σε μισή σελίδα μόνο» (Joseph Roth, «Τα χρόνια των ξενοδοχείων», Εκδόσεις Αγρα). Ακόμα και ένας βετεράνος της επιφυλλιδογραφίας έχει ανάγκη, από καιρό σε καιρό, να ξεκαθαρίζει στη συνείδησή του και στους αναγνώστες του τον χαρακτήρα και τους στόχους αυτού του ξεχωριστού είδους δημόσιου λόγου.
Δεν είναι δημοσιογραφία, stricto sensu, η επιφυλλιδογραφία, διότι πρώτιστος στόχος της δεν είναι να γνωστοποιήσει ειδήσεις, πληροφορίες για τα επικαιρικώς συμβαίνοντα. Δεν μπορεί να ταυτιστεί με την «πολιτική αρθρογραφία», γιατί τα θέματα της επιφυλλίδας δεν αντλούνται οπωσδήποτε από το πολιτικό πεδίο του βίου. Ούτε «χρονογράφημα» είναι η επιφυλλίδα, αφού δεν φιλοδοξεί να αναπαραστήσει γεγονότα παραθέτοντας διαλόγους και περιγραφές χώρου και διάκοσμου. Επίσης, δεν στρατεύεται η επιφυλλίδα σε υπαγορευμένες θέσεις και δόγματα, δεν προπαγανδίζει, παραμένει, ό,τι κι αν διαπραγματεύεται, είδος φιλολογικό.
Η πρόκληση για την επιφυλλίδα είναι «να πει αλήθειες σε μισή σελίδα μόνο» – με πολύ περιορισμένο αριθμό λέξεων να «φωτίσει» ένα θέμα ή πρόβλημα. Οχι να το αναλύσει ή να το λύσει, απλώς να το «φωτίσει»: ο αναγνώστης, σε μισή σελίδα, να καταλάβει (γνωρίσει, συνειδητοποιήσει, οριοθετήσει) το πρόβλημα και να διαβλέψει (ή υποψιαστεί) τη λύση του.
Σήμερα, το φιλολογικό είδος της επιφυλλίδας τείνει μάλλον να εκλείψει, διότι:
– Το οποιοδήποτε πρόβλημα (κοινωνικό) δεν το θέτει η κοινή εμπειρία, το θέτουν (και απαιτούν τη διαχείρισή του) οι ιδεολογίες, δηλαδή τα κομματικά συμφέροντα.
– Ποια είναι τα κοινωνικά προβλήματα, το αποφασίζουν οι διαφημιστές που διατυπώνουν τα κομματικά προγράμματα. Αν η κομματική αντιμετώπιση ζωτικού προβλήματος δεν «χαϊδεύει τα αφτιά» των ψηφοφόρων, αποσιωπάται απλώς το πρόβλημα. Στις πρόσφατες εκλογές οι δυο βασικοί ανταγωνιστές έθαψαν ολοκληρωτικά στη σιωπή τα τεράστιου κοινωνικού ενδιαφέροντος θέματα της Συνθήκης των Πρεσπών και της εφιαλτικής διάλυσης του εκπαιδευτικού συστήματος.
– Το είδος της επιφυλλίδας προϋποθέτει πάντοτε μια, στοιχειώδη αλλά αυστηρή, λογική ανάλυση. Λογική είναι η ανάλυση η βασισμένη όχι μόνο στην ορθή αποδεικτική, αλλά και στην εύστοχη εικονοπλασία, στις ισορροπίες της συναισθηματικής φόρτισης. Η ολοκληρωτική σήμερα παν-κυριαρχία της τηλεόρασης μοιάζει να έχει εξαλείψει από την πλειονότητα του πληθυσμού τη φυσική ικανότητα γνωστικής πρόσληψης οποιασδήποτε λογικής ανάλυσης. Το ποσοστό των αναγνωστών μιας εφημερίδας που «καταλαβαίνει» μιαν επιφυλλίδα, πρέπει να είναι αριθμός μονοψήφιος. Από τα «σχόλια αναγνωστών» που συνοδεύουν την ηλεκτρονική έκδοση κάθε επιφυλλίδας, μπορεί ο κάθε νοήμων να μετρήσει τη συντριπτική αριθμητική υπεροχή όσων «άλλα διαβάζουν και άλλα καταλαβαίνουν».
Ο πειρασμός (πανάρχαιος) που προκύπτει από την τελευταία αυτή παρατήρηση, είναι να εμπιστεύεται η κοινωνία το δικαίωμα ψήφου μόνο σε όσους κατανοούν τουλάχιστον μιαν επιφυλλίδα. Ουδέν ανοητότερον. Διότι οι φυσιολογικοί άνθρωποι ψηφίζουν όχι μόνο ύστερα από λογική συγκριτική ανάλυση των δεδομένων κομματικών προτάσεων και προγραμμάτων. Ψηφίζουν και με τη διαίσθηση, την πείρα όχι τόσο την προσωπική όσο τη μεταγγιζόμενη από τις επαφές, σχέσεις, αναστροφές. Το τι κρατάμε και τι πετάμε από τη σωρεία των εμπειριών της καθημερινότητας είναι μια λειτουργία του ψυχισμού μας, σε ανεπίγνωστο συντονισμό με την όποια κριτική μας ικανότητα.
Η πιο επικίνδυνη ίσως από τις ανθρωπολογικές αλλοιώσεις που έχουν συντελεστεί στο ιστορικό μας παρόν, μοιάζει να είναι αυτή που συνοδεύει την κατακλυσμική κυριαρχία του τηλεθεάματος στη ζωή μας. Για πρώτη μάλλον φορά στην ιστορία του ανθρώπινου είδους, η είδηση, η πληροφορία, η γνωστοποίηση μεταφέρεται - μεταγγίζεται όχι ως μαρτυρία εμπειρικής μετοχής σε αμεσότητα σχέσεων, αλλά μόνο ως ατομική πρόσληψη οπτικών εντυπώσεων. Οι «εντυπώσεις» ήταν, σε ολόκληρη την ώς τώρα ιστορική διαδρομή της ανθρωπότητας, η πιο αβέβαιη, η πιο επισφαλής αφετηρία γνωστοποίησης – δεν μπορούσε ποτέ κανείς να εμπιστευθεί τις εντυπώσεις σαν πηγή έγκυρων πληροφοριών.
Σήμερα, σε μάλλον παγκόσμια κλίμακα, ολόκληρος ο βίος του ανθρώπου, από την αγωγή - παιδεία και «επικοινωνία» ώς τις κεντρικές λειτουργίες οργανωμένης συμβίωσης των ανθρώπων (τρόπους παραγωγής και εμπορίας αγαθών, πολιτικές πρακτικές, είδος των κοινωνικών αναστροφών, την «ψυχαγωγία», τις σπουδές, την επαγγελματική επιτυχία, ακόμα και τη θρησκευτικότητα – όλα, μα όλα) είναι χειρισμός εντυπώσεων, άσχετος με τον ρεαλισμό των σχέσεων.
Ισως, λοιπόν, σήμερα ο ρόλος του γραπτού λόγου της «επιφυλλίδας» να είναι ένας: Σε «μισή σελίδα» να λέει κάθε φορά, με διαφορετικές αφορμές, την ίδια αλήθεια: Οτι οι εντυπώσεις είναι το εργαλείο για την πιο ολοκληρωτική υποταγή των ανθρώπων στην απανθρωπία της αυθαιρεσίας. Οτι η ευτυχία, συλλογική και ατομική, είναι εφικτή, όχι όταν την πουλάνε σαν εντύπωση, αλλά όταν τη σπέρνουμε και καρτερούμε με υπομονή να καρπίσει.
Σε «μισή σελίδα» αφτιασίδωτες αλήθειες...
