Η κουβέντα με παρεπιδημούντα στη Σίφνο εκλεκτό φίλο στρέφεται αίφνης από την ευωχία των καπηλειών στους καπήλους των αρχαιοτήτων, οπότε μνημονεύω αναπόφευκτα μια φωτεινή μορφή κομμουνιστή, από ’κείνους που ανοίγουν δρόμους με το προσωπικό τους παράδειγμα και τη στάση ζωής τους. Καθώς τα δίκτυα της κινητής στο Αιγαίο κάνουν νερά και οι συνομιλίες διεξάγονται μετ’ εμποδίων, συμπυκνώνω τη μεταξύ μας συζήτηση στο κάτωθι σημείωμα, το οποίο του αφιερώνω. Ο Μιχάλης Μπαρδάνης γεννιέται στις αρχές του προηγούμενου αιώνα στ’ Απεράθου – το χωριό μου. Τη δεκαετία του ’20 μετακομίζει στην πρωτεύουσα, όπου, εκτός από το Μαθηματικό του ΕΚΠΑ, εγγράφεται και στην ΟΚΝΕ. Με τους μαθητές του τού Η’ Γυμνασίου Αθηνών κερδίζει ευρωπαϊκούς διαγωνισμούς Γεωμετρίας γύρω στο ’30. Ο Πόλεμος τον βρίσκει διορισμένο στα Γιαννιτσά. Στρατολογείται στα μέτωπα της Αλβανίας και πρωτοστατεί αργότερα στην Αντίσταση, χρηματίζοντας «πολιτικός», δηλαδή διαφωτιστής, του ΕΛΑΣ Δυτικής Μακεδονίας.
Θητεύει κατόπιν επί μακρόν στα κελιά και τα ξερονήσια του μετεμφυλιακού κράτους και με κλονισμένη υγεία επιστρέφει περί τα μέσα του ’50 στ’ Απεράθου επιτηρούμενος από τη Χωροφυλακή. Εχει απολυθεί εν τω μεταξύ από την εκπαίδευση και η πενταμελής του οικογένεια συντηρείται με τον μισθό της δασκάλας συζύγου του. Εκείνος μετατρέπει το υπόγειο του σπιτιού τους σε αυτοσχέδια αίθουσα διδασκαλίας, όπου παραδίδει επί συναπτά έτη δωρεάν μαθήματα στα παιδιά του χωριού και εν γένει της ορεινής Νάξου, αρνούμενος να δεχθεί έστω τα φτωχικά μπαξίσια των γονέων. Η ανατολική ακτογραμμή του νησιού κρύβει άφθονα πρωτοκυκλαδικά νεκροταφεία και η αρχαιοκαπηλία οργιάζει. Θεωρεί τις σπείρες που εικονίζονται σε επίκρουστα βραχογραφήματα του 2500 π.Χ. και βρέθηκαν στον όρμο του Πανέρμου, αναπαραστάσεις του ουρανίου θόλου και αρθρογραφεί σχετικά σε διεθνή επιστημονικά περί την αστρονομία περιοδικά με την ιδιότητα του αντεπιστέλλοντος μέλους. Κατά τη διάρκεια της μελέτης του, ανακαλύπτει τις εκτεταμένες λαθρανασκαφές που πληγώνουν την ευρύτερη περιοχή και πασχίζει να πείσει τους συγχωριανούς ότι τα σχετικά ευρήματα αποτελούν πατροπαράδοτα κειμήλια που οφείλουμε να κληροδοτήσουμε σε παιδιά και εγγόνια.
Ομολογουμένως κατέχει το ηθικό πλεονέκτημα της Αριστεράς και μολονότι ουδέποτε το επικαλείται –σε αντίθεση με κάτι σύγχρονες απολεσθείσες ψυχές–, του αναγνωρίζεται απ’ όλο το χωριό. Η προσωπική του επιρροή ευαισθητοποιεί τις συνειδήσεις και το κατώι του γεμίζει σιγά σιγά με αγαλματίδια, αγγεία και λογής λογής λίθινα και πήλινα σκεύη. Ερχεται κρυφά σε επαφή με την Εφορεία στη Χώρα, υπάλληλοι της οποίας τα καταγράφουν και τα ταξινομούν. Ο νεαρός αρχαιολόγος Χρήστος Ντούμας, που επισκέπτεται συχνά το σπίτι του Μπαρδάνη, παρ’ ολίγον να χαρακτηριστεί «επικίνδυνος κομμουνιστής» από τις Αρχές.
Συνεχίζει τη δράση του στα βουνά της Νάξου και με την ορμητικότητα του παλιού αντάρτη εμπλουτίζει τον θησαυρό. Η υπηρεσία τοποθετεί τη γυναίκα του άμισθη επιμελήτρια αρχαιοτήτων και του εξασφαλίζει έτσι το ακαταδίωκτο. Το 1962 ιδρύεται η Αρχαιολογική Συλλογή Απειράνθου αποκλειστικά με αντικείμενα του Μιχάλη Μπαρδάνη και το 1980, πέντε χρόνια έπειτα από τον θάνατό του, παίρνει τιμητικά το όνομά του. Συγκαταριθμεί περισσότερα από 1.200 εκθέματα μεταξύ του 3200 και 2000 π.Χ., ξεθαμμένα όλα ανεξαιρέτως στα διοικητικά όρια του χωριού. Στεγάζεται σε εντελώς απαράδεκτο νοικιασμένο χώρο και, παρότι προσφέρονται κατάλληλα οικόπεδα, το υπουργείο Πολιτισμού δεν προχωρά στην επιβεβλημένη ανέγερση σύγχρονου κτιρίου, ίσως επειδή προτιμά να διοχετεύει τα διαθέσιμα μπετά στην Ακρόπολη.
