Η ζωή είναι στιγμές | Ηλίας Λογοθέτης | 24/03/2020 | ΕΡΤ

Ηράκλειτος και Επιμενίδης

«2.400 χρόνια πριν από τον Φρόιντ, ο Ηράκλειτος μίλησε για υποσυνείδητο»

Συντάκτης: 

Παναγιώτης Γεωργουδής

Ριζική αλλαγή της εικόνας που υπάρχει σε παγκόσμιο επίπεδο για τον μέγιστο Ηράκλειτο επιφέρει μία καινούργια μελέτη, του αναπληρωτή καθηγητή Φιλοσοφίας του Πανεπιστημίου Κρήτης, Αντρέα Λέμπεντεφ, ο οποίος, παρουσιάζοντας είκοσι τρία νέα αποσπάσματα του μεγάλου φιλοσόφου, καταδεικνύει πως δεν ήταν ένας φυσικός φιλόσοφος, σύμφωνα με την επικρατούσα θετικιστική άποψη, αλλά πρωτίστως πολιτικός, ηθικός φιλόσοφος και ανθρωπολόγος.

Μάλιστα, υποστηρίζει πως ο Ελληνας φιλόσοφος μίλησε για το υποσυνείδητο 2.400 χρόνια πριν από τον Φρόιντ. Το βιβλίο του Λέμπεντεφ, ενός από τους εξέχοντες μελετητές της προσωκρατικής φιλοσοφίας διεθνώς, έχει εκδοθεί στα ρωσικά με τίτλο «Ο Λόγος του Ηράκλειτου», ενώ θα εκδοθεί στα αγγλικά και στα ελληνικά.

Βαθύς γνώστης και παθιασμένος μελετητής του ελληνικού πολιτισμού, απαγγέλλει απέξω ολόκληρα αποσπάσματα αρχαίων κειμένων με την ερασμιακή προφορά.

Επίσης, με μία νέα εργασία του για τον Κρητικό σοφό Επιμενίδη, αναδεικνύει τη μεγάλη προσωπικότητά του. Η μελέτη αυτή θα εκδοθεί προσεχώς από τις εκδόσεις Αλεξάνδρεια σε συνεργασία με την Πολιτιστική Εταιρεία Πανόρμου «Επιμενίδης».

• Κύριε Λέμπεντεφ, τι καινούργιο υποστηρίζετε στη μελέτη σας για τον Ηράκλειτο;

Το έργο μου για τον Ηράκλειτο είναι έργο ζωής και αφορά συστηματική μελέτη σαράντα χρόνων. Θεωρώ ότι ο γίγαντας της προσωκρατικής φιλοσοφίας ήταν ο Ηράκλειτος και όχι ο Παρμενίδης, όπως πιστεύουν πολλοί.

Ο Ηράκλειτος επηρέασε τους Στωικούς, τους Σοφιστές, τον Πλάτωνα, τους Σκεπτικιστές, όπως τον Αινησίδημο από την Κνωσό (1ος αι. π.Χ.).

Εχω εντοπίσει 23 νέα αποσπάσματα τα οποία αποδίδω στον Ηράκλειτο και με βάση αυτά πραγματοποιώ τη δική μου ανασυγκρότηση του χαμένου έργου του και της φιλοσοφίας του.

• Πόσο αλλάζει η εικόνα μας για τον μεγάλο φιλόσοφο με τα νέα αποσπάσματα;

Αλλάζει η εικόνα ολοκληρωτικά. Ο Ηράκλειτος δεν ήταν φυσικός φιλόσοφος, όπως τον παρουσιάζει η κυρίαρχη θετικιστική ερμηνεία. Είναι κυρίως πολιτικός, ηθικός φιλόσοφος και ανθρωπολόγος.

Το ενδιαφέρον με τον Ηράκλειτο είναι πως έχει επηρεάσει τον Πλάτωνα περισσότερο απ’ όλους στην πολιτική του σκέψη και ο Πλάτων τον θεωρεί εκκεντρικό.

• Ποιο ερευνητικό δρόμο ακολουθείτε;

Ακολουθώ την αρχαία παράδοση στην έρευνά μου αυτή και όχι νεότερες απόψεις. Το βιβλίο του Ηράκλειτου περιείχε τρία κεφάλαια, το πρώτο, Περί του Παντός, το οποίο είναι Λογική και Φιλοσοφία της Φύσεως, το δεύτερο Λόγος Πολιτικός, το οποίο συμπεριλαμβάνει Πολιτική και Ηθική και το τρίτο κεφάλαιο, Λόγος Θεολογικός, το οποίο είναι κριτική της παραδοσιακής θρησκείας και μυθολογίας των ποιητών και αποτελεί καινούργια φιλοσοφική θεολογία.

Απορρίπτει τον πολυθεϊσμό της λαϊκής πίστης και προβάλλει ένα και μοναδικό Θεό που είναι η Φύση.

Δεν υπάρχει δυισμός στην φιλοσοφία του Ηρακλείτου, δηλαδή ξεχωριστό σώμα από την ψυχή. Ασκεί κριτική γι’ αυτόν τον λόγο στην Πυθαγόρεια θεωρία. Η μονογραφία αυτή εκδόθηκε στα Ρώσικα με τίτλο: «Ο Λόγος του Ηράκλειτου», πρόκειται όμως να εκδοθεί στα Αγγλικά και στα Ελληνικά.

• Ποια είναι η εμπλοκή του Ηράκλειτου με την πολιτική φιλοσοφικά; Τι επεδίωκε ο Ηράκλειτος πολιτικά;

Είχε ένα δομημένο σχέδιο ριζοσπαστικών μεταρρυθμίσεων, είχε ετοιμάσει θέσεις για τους προβούλους (αντιπροσώπους) των πόλεων της γενικής συνέλευσης της Συμπολιτείας των Ιώνων στο Πανιώνιο, στη διάρκεια ή αμέσως μετά την ιωνική εξέγερση.

Ηθελε να πείσει τους Ιωνες με αφετηρία τους συμπολίτες του πως πρέπει να συγκροτήσουν ένα ομοσπονδιακό κράτος με πρωτεύουσα την Τέω, οι πόλεις θα γίνονταν δήμοι για να αποκρούσουν τους Πέρσες. Το σχέδιο αυτό ο Ηρόδοτος το αποδίδει στον Θαλή τον Μιλήσιο.

Επίσης επεδίωκε την αντικατάσταση της πολυθεϊστικής θρησκείας με τη μοναδική λατρεία του κοσμικού θεού που ταυτιζόταν με το «πῦρ ἀείζωον» και τον Απόλλωνα.

Είναι γνωστό πως οι προσωπικές φιλοδοξίες των αρχηγών των ιωνικών πόλεων και οι εσωτερικές διενέξεις οδήγησαν στην επικράτηση των Περσών.

• Ποια είναι τα βασικά επιχειρήματά σας για την ύπαρξη συγγράμματος του Ηρακλείτου;

Στην μονογραφία μου ανατρέπεται η θέση του Herman Diels, ο οποίος υποστήριζε πως το βιβλίο του εν λόγω φιλοσόφου, ήταν μία συλλογή αποφθεγμάτων ή ένα σημειωματάριο με αποσπασματικές σκέψεις, καθώς και η θέση του Geoffrey  Kirk, ο οποίος πίστευε πως ο Ηράκλειτος δεν είχε γράψει κανένα βιβλίο και πως μετά το θάνατό του κάποιος μαθητής του κατέγραψε τις θεμελιώδεις θέσεις του δασκάλου του.

• Πώς ανατρέπονται οι απόψεις τους;

Οι δύο αυτές απόψεις δεν συμβαδίζουν με τον όρο «σύγγραμμα», τον οποίο αναφέρει ο Αριστοτέλης όταν παραθέτει το προοίμιο του βιβλίου του Ηρακλείτου.

«Σύγγραμμα» σημαίνει φιλοσοφική πραγματεία, και το σωζόμενο προοίμιό του είναι γραμμένο με φιλοσοφικό πεζό λόγο με πολύπλοκη σύνταξη, κάτι που δεν είναι τυπικό για αποφθέγματα και γνώμες.

Το βιβλίο του Ηρακλείτου ήταν όντως μία φιλοσοφική πραγματεία, γραμμένο σύμφωνα με ένα λογικό σχέδιο .

• Τι σημαίνει αυτό;

Στην εισαγωγή στο σύγγραμμά του ο Ηράκλειτος καθορίζει ως βασικό θέμα της έρευνάς του, «τα έπη και τα έργα των ανθρώπων», δηλαδή χαρακτηρίζει το αντικείμενο του συγγράμματός του ως ανθρωπολογικό και όχι φυσικό. 

Αυτό επιβεβαιώνεται και από την μαρτυρία του Στωικού Διοδότου, ο οποίος τονίζει πως το σύγγραμμα του Ηρακλείτου, «δεν ήταν περί φύσεως αλλά περί πολιτείας».

Αντίθετα για τις φυσικές διαδικασίες ο Ηράκλειτος μιλούσε στο πλαίσιο μιας αναλογίας μεταξύ μακρόκοσμου και μικρόκοσμου.

• Για τον ηθικό φιλόσοφο;

Ο Ηράκλειτος μπορεί να θεωρηθεί πατέρας της ελληνικής ηθικής φιλοσοφίας. Είναι ο πρώτος φιλόσοφος που μιλάει για τον ηθικό χαρακτήρα (ήθος), για την αρετή, για την πρακτική σοφία (φρόνησις) και τη «σοφία», για την «ευδαιμονία», μιλάει θεωρητικά για το «αγαθόν» και το «κακόν», δίνει μεγάλη σημασία στο πρόβλημα της «ηδονής» («τέρψις» στην ιωνική διάλεκτο).

Ο Ηράκλειτος είναι εξίσου ο πατέρας της ηθικής ψυχολογίας. Επίσης, σχεδόν 2.400 χρόνια πριν από τον Φρόιντ, ο Ηράκλειτος ανακάλυψε την έννοια του υποσυνείδητου.

• Πώς ασχοληθήκατε με τον Επιμενίδη τόσο συστηματικά;

Ο Επιμενίδης είναι μια τεράστια πολιτισμική κληρονομιά της Κρήτης, της Ελλάδας, αλλά και ολόκληρης της ανθρωπότητας, ο οποίος έχει υποτιμηθεί, λόγω της επικρατούσας θεωρίας του Γερμανού Χέρμαν Ντιλς πως τα αποσπάσματα της «Θεογονίας» του δεν είναι αυθεντικά.

Αυτό είχε αποτέλεσμα να μην ασχοληθούν οι επιστήμονες με το έργο του. Δεν είναι δυνατόν να αποτελεί ο Επιμενίδης αντικείμενο ενός ολόκληρου συνεδρίου του Πανεπιστημίου της Νάπολης της Ιταλίας και εδώ σχεδόν να μην τον γνωρίζουν.

• Εσείς τι νέο κομίζετε για τον Επιμενίδη;

Ανατρέπω πλήρως την θεωρία του Χέρμαν Ντιλς και των επιγόνων του, ο οποίος πίστευε πως η «Θεογονία» του ήταν ένα ψευδεπίγραφο και γράφτηκε πολύ μεταγενέστερα του Επιμενίδη.

Επίσης αποδεικνύω πως ο Επιμενίδης δεν είχε καμία σχέση με τον σαμανισμό όπως πιστεύουν κάποιοι μελετητές. Ο Κρητικός σοφός υπήρξε ιερέας του Δία και της Ρέας, μάντης, ποιητής, ονειροκρίτης, ιατρός θεραπευτής με βάση τα κρητικά βότανα.

Γι’ αυτό και αμφισβητούσε την πρωτοκαθεδρία του Μαντείου των Δελφών έναντι των Κρητικών ιερών. Πιθανόν ήταν από το γένος που καταγόταν από τον Αιακό. 

Αποδεικνύω με στοιχεία από τον Αριστοτέλη κυρίως πως η «Θεογονία» του Επιμενίδη είναι αυθεντικό κείμενο , η οποία γράφτηκε γύρω στο 600 π.Χ., περίοδο κατά την οποία ο Επιμενίδης μετέβη στην Αθήνα για να καθαρίσει την πόλη από το Κυλώνειον άγος.

• Τι αναφέρει ο Αριστοτέλης;

Ο Αριστοτέλης δεν αμφιβάλλει καθόλου για την αυθεντικότητα της «Θεογονίας» του Επιμενίδη, μάλιστα τονίζει εμφατικά πως ο μάντης Ονομάκριτος από την Αθήνα τις τελευταίες δεκαετίες του 6ου αιώνα π.Χ. πήγε στην Κρήτη και εκπαιδεύτηκε επαγγελματικά, «γυμνασθήναι» στην μαντική τέχνη.

Περίοδος κατά την οποία μεσουρανούσε η δόξα του Επιμενίδη, δηλαδή πέρασε από την «Επιμενίδεια σχολή».

• Υπάρχουν διαφορές από τη «Θεογονία » του Ησιόδου;

Βεβαίως, δεν υπάρχει ουσιαστική ομοιότητα ανάμεσα στη Θεογονία του Επιμενίδη και του Ησιόδου. Στον Ησίοδο οι Τιτάνες έχουν αρνητικό χαρακτήρα, είναι εχθροί του Δία, ενώ στον Επιμενίδη θετικό χαρακτήρα, προέρχονται από το Κοσμικό Αυγό, που είναι αρχαιότερη παράδοση.

• Ποιους στοχαστές επηρέασε ο Επιμενίδης;

Ασφαλώς τους Πυθαγόρειους στο θέμα της μετενσάρκωσης και όχι μόνο. Οι Πυθαγόρειοι και οι Πλατωνικοί θεωρούσαν τον Επιμενίδη αυθεντία στην πολιτική φιλοσοφία, στη νομοθεσία και στο δίκαιο.

• Ως βοτανολόγος θεραπευτής;

Ο Επιμενίδης ήταν γνώστης μιας βαθιάς παράδοσης από τον Μινωικό πολιτισμό για τις ιδιότητες των βοτάνων και δημιουργούσε φάρμακα. Αναφέρεται ένα φυτικό φάρμακο του Επιμενίδη ή «άλιμος βρώσις» κατά της πείνας.

Επίσης άλλα χρησιμοποιούνταν ως τρόφιμα και φάρμακα. Τρία από αυτά (ασφόδελος, σκίλλα και ασκορδουλάκοι), έχουν ένα κοινό χαρακτηριστικό τον εδώδιμο βολβό. Σήμερα ακόμη οι βολβοί σερβίρονται στις κρητικές ταβέρνες με το όνομα ασκορδουλάκοι.

Αυτή η γνώση που είχε ορθολογική βάση πέρασε στην Ιατρική του 5ου αιώνα, η θρησκευτική και ορθολογική σχέση συνυπήρχαν αρμονικά. Ο Επιμενίδης στο «Κυλώνειον Άγος», εκτός από τελεστικές χρήσεις, χρησιμοποίησε και φυτά με αντιμικροβιακές και αντισηπτικές ιδιότητες.

• Πώς αποκτήσατε τόση γνώση και αγάπη για τον αρχαίο ελληνικό πολιτισμό;

Η οικογένειά μου ήταν λόγιοι και καλλιτέχνες που αγαπούσαν με πάθος την Ελλάδα, αρχαία και σύγχρονη. Η οικογένεια του παππού μου καταγόταν από το Καστέλι Καλαβρύτων στην Αχαία και λεγόταν Ασημακόπουλοι.

Πήραν μέρος στην Επανάσταση του 1821 και γύρω στο 1860 έφυγαν για την Κωνσταντινούπολη. Η οικογένεια της γιαγιάς μου Ελένης καταγόταν από τα Άγραφα Ευρυτανίας και είχε το επίθετο Μαλινόπουλοι.

Οι Ασημακόπουλοι ήταν ζωγράφοι και βυζαντινοί αγιογράφοι. Την παράδοση αυτή διέκοψε ο παππούς μου Νικόλαος Ασημακόπουλος (1893- 1968), ο οποίος ήταν Αριστερός διανοούμενος και τη δεκαετία του 1920, υπήρξε γενικός γραμματέας της Πανεργατικής Ένωσης  Κωνσταντινουπόλεως.

Ήταν φίλος με τον Ναζίμ Χικμέτ και το σπίτι του ήταν κέντρο συνάθροισης πνευματικών ανθρώπων της Πόλης. Φυλακίστηκε για τις ιδέες του από το τουρκικό καθεστώς, καταδικάστηκε στην κρεμάλα και το 1933 έφυγε για την Μόσχα, ενώ λίγο αργότερα ακολούθησε η οικογένειά του.

• Εσείς δηλαδή γεννηθήκατε στη Ρωσία;

Στην Μόσχα. Ο παππούς μου ήταν παθιασμένος με τον Ελληνικό πολιτισμό και την γλώσσα μας. Από 7 χρονών μου μάθαινε την Δημοτική και την Καθαρεύουσα με την δοτική και την κλητική. Το αγαπημένο του τραγούδι θυμάμαι ήταν «Πετούν οι γλάροι», ήταν το τραγούδι των μεταναστών και έκλαιγε ο παππούς γιατί δεν θα ερχόταν στην Ελλάδα.

Η μάνα μου Έλλη Ασημακοπούλου, υπήρξε εκφωνήτρια στον Ραδιοφωνικό σταθμό της Μόσχας από το 1942–1954. Είχε γνωριμία με τον Μανόλη Γλέζο. Η θεία μου η Ιφιγένεια ήταν διερμηνέας του Μίκη Θεοδωράκη, όταν ερχόταν στην Μόσχα για να συναντηθεί με τους επισήμους.

Το σπίτι μας ήταν λέσχη Ελλήνων και Ρώσων διανοουμένων, θυμάμαι τον Αλέξη Πάρνη ήταν αδελφικός φίλος του παππού μου, ο τελευταίος πέθανε με τον καημό πως δεν ήρθε στην Ελλάδα ούτε ξαναπήγε στην αγαπημένη του Πόλη.

Όταν ήρθα πρώτη φορά το 1984 στην Ελλάδα στο Άγιον Όρος, έκλαψα από τη συγκίνησή μου, διότι πίστευα πως δεν θα έπεφτε το καθεστώς και μόνο γέρος θα ερχόμουν στην Ελλάδα. 

Όταν υπηρετούσα στον στρατό στη Σοβιετική Ένωση, στην σκοπιά διάβαζα κρυφά την Ιλιάδα του Ομήρου, την είχα μέσα από την στολή μου, γι’ αυτό έμαθα πολλά αποσπάσματα απέξω.  

Ζούσα με την Ελλάδα. Το βιβλίο μου για τον Ηράκλειτο το έχω αφιερώσει στον παππού μου και  στον δάσκαλό μου στο Πανεπιστήμιο της Αγίας Πετρούπολης, στον Ελληνο-Γάλλικής καταγωγής καθηγητή Αριστείδη Ντοβαντούρ.

• Πώς επιλέξατε να έρθετε στην Ελλάδα με τόσο σημαντικές σπουδές;

Πήγα στις ΗΠΑ, στο Πανεπιστήμιο του Πρίνστον και μετά στην Οξφόρδη αλλά ήθελα να γυρίσω στην Ελλάδα, έτσι κι αλλιώς είμαι Έλληνας και νιώθω ένα βαθύ έρωτα για τον Πολιτισμό μας.

Όλη μου τη ζωή την έχω αφιερώσει στη μελέτη για την αρχαία Ελλάδα. Με συγκινεί πολύ η σύγχρονη Κρήτη με την παράδοσή  της και την παρουσία πολλών αρχαίων στοιχείων στην καθημερινότητα και στην κοινωνική ζωή.

Ακόμα και στην μαγειρική και σε όλη τη διατροφική παράδοση με βάση τα βότανα, υπάρχει η αρχαία κληρονομιά. Τώρα και είκοσι χρόνια, από το 1996, διδάσκω στο Τμήμα Φιλοσοφικών και Κοινωνικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Κρήτης, μένω στον Πάνορμο Ρεθύμνης και είμαι ιδρυτικό μέλος της Πολιτιστικής Εταιρείας Πανόρμου «Επιμενίδης».

https://www.efsyn.gr/arthro/2400-hronia-prin-apo-ton-froint-o-irakleitos-milise-gia-yposyneidito

Μανόλης Αναγνωστάκης- Η σιωπή είναι κι αυτή μια πράξη

Διατηρώ τον τίτλο της συνέντευξης του Μανόλη Αναγνωστάκη στην δημοσιογράφο και συγγραφέα Κατερίνα Ζαρόκωστα, μάλλον το 1995, στο περιοδικό Έψιλον της Κυριακάτικης Ελευθεροτυπίας. Δεν έχω αναπαραγάγει όλο τον, ενδιάμεσο της συνέντευξης σχετικό με τον Αναγνωστάκη, λόγο της Κατερίνας Ζαρόκωστα. Θέλω να ακουστεί ο λόγος του ποιητή σχεδόν γυμνός. 

-Πως τα βγάλατε πέρα;

Να σου πω, η σύγκρουση βοηθάει την τέχνη. Η καταστολή, επίσης. Γιατί ψάχνει να βρει δρόμους. Η πολλή ελευθερία δεν βοήθησε ποτέ την τέχνη. Αλλά δεν μ’ αρέσει να το λέω αυτό γιατί θα νομίζουν ότι είμαι υπέρ της λογοκρισίας. Και δεν είναι καθόλου αυτό που εννοώ, φυσικά.

-«Σε τι βοηθάει η ποίηση;» γράφεται κάπου.

Ρωτάω πραγματικά. Σε τι βοηθάει;

-Εσάς σε τι σας βοήθησε;

Σε τίποτα.

-Σήμερα μπορεί να ακουστεί ο ποιητής;

Ο καθένας ακούγεται μέχρι εκεί που έχει απήχηση στην κοινή γνώμη. Τώρα εγώ έχω απήχηση σε 5.000 ανθρώπους. Ένας τραγουδιστής, πολύ μέτριος έχει απήχηση σε 100.000 ανθρώπους. Διότι είναι το είδος τέτοιο. Ένας ποδοσφαιριστής…

-Μα αυτός δεν είναι καλλιτέχνης.

-Ο τραγουδιστής όμως βγαίνει κάθε μέρα στην τηλεόραση τραγουδάει… Ο ποιητής δεν βγαίνει στην τηλεόραση. Δε μπορεί να βγει. Είναι βαρετό αν βγει. Αν διαβάσεις ποιήματα στην τηλεόραση, μισή ώρα ποιήματα θα κοιμηθούν όλοι. Δεν γίνεται. Τέτοια ήταν πάντα η απήχηση του ποιητή. Κάποτε στον Παρνασσό γινόντουσαν διαλέξεις ποιητών. Πόσος κόσμος πήγαινες; Όταν κηδεύτηκε ο Παλαμάς κι έγινε αυτό το κακό, ήταν λόγω εποχής. Το ίδιο και με τον Σεφέρη. Ο κόσμος δεν είχε ιδέα περί Σεφέρη και περί Παλαμά. Ήρθε μια γριά σπίτι, τότε στην Κατοχή και έλεγε «Πέθανε κι ο Κωστής ο Παλαμάς, τον καημένο» «Και που τον ξέρεις τον Παλαμά;» της λέω. Η ποίηση δεν φτάνει στον πολύ κόσμο. Η πεζογραφία μπορεί. Ιδίως το μυθιστόρημα.

- Και το παλιό όνειρο της Αριστεράς: να φτάσει η τέχνη στον κόσμο;

Το υπερτίμησε αυτό η Αριστερά. Δεν είναι όλος ο κόσμος πλασμένος για τέχνη. Δεν είναι. Τι να κάνουμε. Κι αυτό δεν το λέω υποτιμητικά. Απλώς δεν είναι πλασμένος.

Η Κατερίνα Ζαρόκωστα  κουβεντιάζει με τον ποιητή σε ένα μεγάλο δωμάτιο, με φωτεινά μπαλκόνια, στο σπίτι του ποιητή, στην Πεύκη.

«Μαγκουφάνα λεγόταν παλιότερα και ήταν μονοκατοικία. Το δώσαμε αντιπαροχή» λέει ο Μανώλης Αναγνωστάκης που στη συνέχεια μουρμουρίζει μέσα από τα δόντια του: « Πολλά λουλούδια, πολλά λουλούδια, με προφανή στόχο τη σύζυγο του. Η Νόρα Αναγνωστάκη, σημειώνει η Κατερίνα Ζαρόκωστα, είναι μια όμορφη γυναίκα με σπινθηροβόλο πνεύμα. Δοκιμιογράφος η ίδια, μοιράστηκε τη ζωή του ποιητή για πάνω από σαράντα χρόνια. Και δεν ήταν εύκολη αυτή η ζωή.

«Με την Νόρα γνωριστήκαμε το ΄51,μόλις είχα βγει από την φυλακή.»

-Πως σας φαίνεται που ζήσατε τόσα χρόνια μαζί:

Είναι το μόνο, είναι το μόνο…

Από 14 χρονών άρχισα να γράφω. Το σπίτι ήταν αστικό, είχα άνεση να διαβάζω, πάντα κρυφά βέβαια λόγω σχολείου. Μορφωμένοι υπήρχαν στο σπίτι, λόγιοι όχι.

Ο πατέρας του Μανώλη Αναγνωστάκη ήταν γιατρός, σημειώνει η Κατερίνα Ζαρόκωστα. Εκεί γεννήθηκε ο ποιητής το 1925. Σπούδασε κι αυτός ιατρική και εξάσκησε το επάγγελμα στη συμπρωτεύουσα και αργότερα στην Αθήνα.

«Βιβλιοθήκη δεν υπήρχε στο σπίτι παρά μόνο επιστημονική. Τα βιβλία εγώ τα αγόραζα. Στην Κατοχή βγήκαν στην φόρα όλα τα βιβλία του Μεταξά. Δηλαδή όσα βιβλία ήταν παράνομα πριν, κυκλοφορούσαν τώρα ελεύθερα. Το καλοκαίρι του ΄40 ήταν για μένα η αποκάλυψη. Είχε έρθει το Βασιλικό Θέατρο στη Θεσσαλονίκη, μ’όλους τους μεγάλους της εποχής, τον Βεάκη, την Παπαδάκη, τη Μανωλίδου, το Γληνό κι έδωσαν παραστάσεις εξαιρετικές. Το σχολείο μου επίσης είχε καλούς δάσκαλους. Ένας απ’ αυτούς ήταν και ο Θέμελης.»

Το 1945, δάσκαλος και μαθητής εκδίδουν από μια ποιητική συλλογή. Ο Θέμελης είναι ήδη δόκιμος ποιητής, ο Αναγνωστάκης μόλις αρχίζει. Είναι μόνο 20 χρονών και η συλλογή φέρει τον εύγλωττο τίτλο «Εποχές», σημειώνει η Κατερίνα Ζαρόκωστα. Και συνεχίζει: Το φθινόπωρο του 1942 ο Αναγνωστάκης είχε γραφτεί στη Φυσικομαθηματική Σχολή του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου (τον επόμενο χρόνο περνάει στην Ιατρική Σχολή).

Στη διάρκεια της κατοχής δραστηριοποιείται στην ΕΠΟΝ.

«Μέσα από την ΕΠΟΝ έκανα καινούργιες παρέες, γνώρισα ανθρώπους, τότε μπήκα κι εγώ στη διανόηση. Μέχρι τότε δεν ήξερα τίποτα. Το ’45 περίπου, επειδή έτρωγα πολύ ξύλο στη Θεσσαλονίκη, κατέβηκα στην Αθήνα, μήπως φάω λιγότερο ξύλο. Αλλά έφαγα κι εδώ και γύρισα πίσω. Ήταν χειρότερη η Αθήνα από τη Θεσσαλονίκη τότε»

-Δεν νομίζεται, τον ρώτησα, ότι η σιωπή κρύβει κι ένα είδος έπαρσης;

Δεν το αρνήθηκε… Η ποίηση είναι έργο της νεότητας. Χρειάζεται ενθουσιασμός για να γραφτεί ένα ποίημα, χρειάζονται αυταπάτες, ψευδαισθήσεις. Αυτά τα ’χουν οι νέοι. Όσο μεγαλώνεις, κατέχεις καλύτερα τα μέσα σου, γίνεσαι τεχνίτης. Αλλά ένα ποίημα δεν χρειάζεται να είναι τέλειο για να είναι καλό.

-Σας απασχολεί τι θα μείνει μετά από σας;

Άκουσε να δεις. Εγώ είμαι εβδομήντα χρονών. Ακριβώς εβδομήντα. Σε λίγο καιρό θα πεθάνω. Ούτε γράφω, ούτε διαβάζω, τίποτα δεν κάνω.

-Ζείτε.

Κι επειδή ζω, τι κάνω; Βλέπω τηλεόραση; Βλέπω τη φύση; Τι κάνω; Μετά από μένα θα γράψουν μερικά άρθρα οι εφημερίδες, δεν μπορεί να μην γράψουν, κι ύστερα θα σταματήσει εντελώς.

-Θα μείνει το έργο.

Αν μείνει, θα μείνει σε μερικούς φιλόλογους.

-Τι σας ευχαριστεί;

Τίποτα.

-Οι φίλοι;

Οι φίλοι ήταν το ’52, ’53 μέχρι και το  ’56. Ο Αργυρίου, ο Δάλλας, ο Σαχτούρης, η Ελένη Βακαλό. Ο Παπαδίτσας πέθανε, ο Λειβαδίτης πέθανε, ο Δούκαρης πέθανε, ο Σινόπουλος πέθανε… Αυτοί ήμασταν οι φίλοι. Τώρα ζουν στη Θεσσαλονίκη ο Κύρου και ο Θασίτης. Πήγα τους είδα… Πήγα τώρα τελευταία στη Θεσσαλονίκη. Έκανα δυο συγκεντρώσεις, εκτός από την εκδήλωση που έγινε στο Παιδαγωγικό Ινστιτούτο. Είδα την κατοχική μου παρέα. Ένα μεσημέρι φάγαμε μαζί. Το ευχαριστήθηκα! Τι ίδιο βράδυ βγήκαμε με την παρέα των νεότερων, την παρέα του πανεπιστημίου, τον Κοκόλη, το Μουλλά… Δεν μου λείπει τίποτα άλλο από τη Θεσσαλονίκη. Μόνο μερικοί άνθρωποι.

-Δηλαδή παίζει μεγάλο ρόλο η ηλικία;

Παίζει πολύ, πάρα πολύ… Παλιά κατέβαινα, πήγαινα στην Ομόνοια, τσακωνόμουνα, σε σώζανε… Μια φορά ήρθε ο Λιοντάκης. «Μην τον πειράζεται, είναι ο Αναγνωστάκης» φώναξε. Κάποτε ήμουν τοπ. Εκεί γύρω στο ’60-’65. Δεν μ’ έπιανε κανείς. Δηλαδή οτιδήποτε έβγαινε, περιοδικό, βιβλίο, εγώ το ’ξερα. Το παρακολουθούσα. Μετά σιγά σιγά παρατηρείς ότι οι νεότεροι σε προσπερνούν. Διαβάζουν πιο πολύ, ακούνε πιο πολύ, ταξιδεύουν πιο πολύ… Ως το ’74, ως τη μεταπολίτευση, ήταν τα πράγματα λίγο πολύ άγνωστα. Η εποχή μου ήταν άγνωστη, κρυμμένη, δεν την  ήξεραν πολλοί. Εγώ τα ήξερα όλα αυτά, τα είχα ζήσει. Μετά έγινε η μεταπολίτευση, όλα έγιναν πλέον δημόσια. Τι μένει; Σε ινστιτούτα πας κι όλα τα ξέρουν.

-Αυτό δεν αντικαθιστά το βίωμα, την προσωπική μαρτυρία.

Αυτό το λάθος κάνουν μερικοί. Τα παλαιότερα πράγματα τα τοποθετούν σήμερα και λένε: «Πως τότε δεν σκεφτότανε έτσι και έτσι;» Ε, μα τότε σκεφτότανε διαφορετικά. Σκεφτότανε αλλιώς. Ε, ωραία, θα πεθάνω αύριο, λοιπόν ποίος έζησε; Ποιος θα τα ξέρει αυτά τα πράγματα; Μπορούσα να κάνω παραπάνω. Δεν θέλησα να κάνω παραπάνω. Είχα ένα μυθιστόρημα της φυλακής. Δεν το  ’βγαλα. Τώρα ξεπεράστηκε.

-Γιατί δεν το βγάλατε τότε;

Λογοκρισία. Τότε θα ’λεγα μερικά πράματα που δεν έπρεπε να πω.

-Σας καθόρισε η εποχή σας…

Βεβαίως απόλυτα!(σκέφτεται λίγο). Ο Σαλάς ξέρεις ποιος είναι;

-Όχι.

Εκεί που γράφω: «Δεν ήξερε κανείς τους ποιος ήταν ο Γιάννης Σαλάς»;… Είναι αυτός που λέει ο Τσίρκας στο βιβλίο του ο «Φάνης». Ήταν αντάρτης. Τότε ήταν στη Μέση Ανατολή. Μετά πήγε στη Σάμο. Και στον εμφύλιο τον έβαλαν στη Σάμο αρχηγό. Λοιπόν τον σκότωσαν και τον σέρνανε με το κάρο. Είναι ήρωας ο Σαλάς. Εγώ γνώρισα στη φυλακή Ικαριώτες που τραγουδούσαν τραγούδια που είχαν γραφτεί για το Σαλά. Δημοτικά τραγούδια. Αυτός έμεινε άγνωστος.

-Αισθάνεστε ότι λίγα κάνατε;

Ελάχιστα.    

https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%9C%CE%B1%CE%BD%CF%8C%CE%BB%CE%B7%CF%82_%CE%91%CE%BD%CE%B1%CE%B3%CE%BD%CF%89%CF%83%CF%84%CE%AC%CE%BA%CE%B7%CF%82

http://www.tovima.gr/culture/article/?aid=553357

http://authors.gr/members/view/author_88

                                              

Πρόσκληση σε γεύμα με την Λιλή Ζωγράφου

Αποδελτιώνοντας αυτές τις μέρες το αρχείο μου έπεσα πάνω σε μια από τις τελευταίες συνεντεύξεις της Λιλής Ζωγράφου, μάλλον το μακρινό 1997, ένα χρόνο πριν το θάνατο της. Ήταν μια πρόσκληση σε γεύμα με την Λιλή Ζωγράφου  από τη στήλη του περιοδικού Έψιλον της Ελευθεροτυπίας,  που επιμελείτο η δημοσιογράφος Σίσσυ Αλωνιστριώτου. Η συνέντευξη δόθηκε στον Γ.Καρουσάκη και κάποιες απαντήσεις της παραμένουν δραματικά επίκαιρες, ενώ κάποιες προβλέψεις της δυστυχώς επαληθεύτηκαν, επιβεβαιώνοντας τη διορατικότητα της. Από μια πρόχειρη αναζήτηση διαπίστωσα πως δεν είναι δημοσιευμένη στο διαδίκτυο, όσο για το πολυσχιδές έργο της δε θα σημειώσω κάτι παρά μόνο ότι με τη διαθήκη της παραχώρησε τα συγγραφικά της δικαιώματα για την ενίσχυση των Παιδικών Χωριών SOS Ελλάδος.

-Σας ζητούν συνεχώς την άποψη σας- και εσείς τη λέτε…

Έχω απόψεις αναρχικές, αντιρατσιστικές, υπερανθρώπινες, και αγανακτώ με οτιδήποτε με προκαλεί.

-Στις αναρχικές απόψεις συμπεριλαμβάνεται και η αποχή ψήφου;

Α, όχι! Ψηφίζω μετά πάθους. Είμαι αναρχική ως προς τα θέματα της Εκκλησίας, ως προς τα θέματα των ιεραρχών στα τσακώματα τους- αυτά τα βλέπω με φοβερά σαρδόνιο ύφος.

-Είστε πάντα στην άλλη πλευρά της εξουσίας; Τι σας ενοχλεί;

Κοιτάξτε η εξουσία δεν μπορεί να επικρατήσει εάν δεν κάνει ατιμίες και βρωμιές. Ο ελληνικός χώρος είναι πάρα πολύ δηλητηριασμένος από τον αποικιοκρατισμό. Ο ελλαδικός χώρος λαμβάνει εντολές. Εξετέθη και ο Σημίτης με τα Ίμια, μην το ξεχνάμε αυτό.

-Έχετε σκεφτεί ότι μπορεί να αποτελείται, με την αντίδραση σας, ένα άλλοθι της εξουσίας, που εξυπηρετεί τελικά την ισορροπία της;

Όχι. Έτσι δε με έχουν χρησιμοποιήσει. Με έχουν χρησιμοποιήσει για ατού, στην άρνηση μου θετικά.

-Η δική σας δύναμη ποια είναι;

Εκείνη της μη ενδοτικότητας μου. Η αυθεντικότητα, όταν τη διαθέτει κάποιος, χωρίς να κρύβει συμφέρον ή καμία συναλλαγή, σημαίνει και έναν… αντρισμό. Είμαι εκ γενετής ελεύθερη. Δεν αγωνίστηκα ποτέ για τη σκλαβιά μου- και μη ξεχνάτε ότι είμαι η νεολαία του πολέμου, προέρχομαι από τους δεκαεννιάρηδες και τους εφήβους του πολέμου. Την ελευθερία την άρπαξα μόνη μου.

-Με τίμημα ή χωρίς;

Με τίμημα φοβερό. Ήμουνα για όλους, ακόμα και για την αριστερά που τότε συνεργαζόμουνα μαζί της-τώρα να το πούμε;-η πουτάνα του καθεστώτος. Η ελευθερία μου ήτανε προκλητική, γιατί εγώ ονειρεύτηκα την ελευθερία της αριστεράς ουσιαστικά, με την ψυχοσύνθεση μου. Το να νοιώθεις ελεύθερος είναι θέμα ιδιοσυγκρασίας και ιδιοσυστασίας, δηλαδή και σκεπτικισμού δικού σου. Ο κομμουνισμός εμπόδισε κάθε ελευθερία –και το ξέρουμε πια όλοι, πάρα πολύ καλά.

-Λειτούργησε, δηλαδή ως ένας ακόμη μηχανισμός διεκδίκησης της εξουσίας;

Δυνάστευσης.

-Αυτή του τη διάσταση τη γνωρίζατε από την αρχή;

Αν ήξερα την απάτη; Κοιτάξτε, ο Μαρξ δεν πέθανε, όπως δεν πέθανε και η αιτία που δημιούργησε τον Μαρξ, δηλαδή η αδικία στον κόσμο. Το ανθρώπινο δίκαιο εξακολουθεί να υφίσταται και να διεκδικεί τα δικαιώματα του. Αλλά δεν μπορείς να αντέξεις να δουλεύεις και να στερείσαι για την επόμενη γενιά. Αυτά είναι οι ψευτιές του κομμουνισμού, τα κοινά του σημεία με τον χριστιανισμό. Έχασα κάθε ελπίδα ότι υπάρχει ελπίς για την ανθρωπότητα. Εφόσον το νόμισμα καθορίζει τους δυνατούς από τους αδύνατους… Τώρα βλέπω ότι διαμαρτυρία διαμορφωμένη δεν υπάρχει.

-Παράλληλα βιώνουμε και μια αίσθηση ευφορίας στη δημόσια ζωή, την αισιοδοξία της εξέλιξης. Δεν βλέπω να συμφωνείται…

Δεν κρατούνε τυχαία τους λαούς κάτω του μέσου επιπέδου. Εμείς οι διανοούμενοι καθαριζόμαστε στο άψε- σβήσε. Διαμαρτυρηθήκαμε για το 2004, για τα κλαπατσίμπαλα που ανάψανε και χοροπηδήσανε όλοι με τη Γιάννα Αγγελοπούλου, αλλά…

-Είστε δηλαδή εναντίον των Ολυμπιακών αγώνων που θα γίνουν στη χώρα μας;

Πιστεύω ότι η Ελλάδα θα πάει 100χρόνα κάτω οικονομικά. Εκατό χρόνια θα αγωνισθεί να βγει από αυτή τη δαπάνη των Ολυμπιακών αγώνων. Και ο Σημίτης δεν έκανε λάθος που το ζήτησε. Άλλωστε, δεν το διεκδίκησε άμεσα όπως προσέξατε. Ας τους αφήσουμε τους μαλάκες να διεκδικούν Ολυμπιάδα και να ουρλιάζουν από θεάματα σκέφτηκε.

-Υπονοείται ότι υπάρχει κάποια σκοπιμότητα;

Βέβαια. Για να μπορέσει να εφαρμόσει την πολιτική του Μάαστριχτ. Όταν μίλησε στη Θεσσαλονίκη είπε ακόμη ότι δεν συζητάμε για γενικές αλλαγές στη φορολόγηση των πολιτών. Μίλησε για γενικές αλλαγές για να έχει το περιθώριο αργότερα να ανακαλέσει.

-Δεν βλέπεται κάτι θετικό; Μια άλλη άποψη αναφέρεται στις δυνατότητες διεθνούς προβολής της χώρας μας και στα πιθανά οφέλη που επεκτείνονται μέχρι τη διατήρηση της ασφάλειας μας. Τι λέτε για αυτό;

Η Τουρκία θα μας μισήσει. Θα σαλτάρει στα νησιά. Τι λέτε; Δεν ξέρει η Τουρκία το οικονομικό μας χάλι; Απ’ την άλλη, οι φιλότουρκοι Ευρωπαίοι είναι πολλοί περισσότεροι από τους φιλέλληνες Ευρωπαίους, που είναι μόνο διανοούμενοι. Δεν είναι συνταγματάρχες, στρατιωτικοί έμποροι και βιομήχανοι…

Short Cut

Η συζήτησε συνεχίστηκε σε άλλο κλίμα στην αυλή του εστιατορίου, στο τραπέζι που «αγαπούσε» ο Μάνος Χατζιδάκις. « Δεν υπήρχε πιο ακέραιος και θαρραλέος άνθρωπος, απ’ αυτόν» λέει και, με φυσικό τρόπο,φτάνουμε στα σπουδαία με κουβέντες περί:

…έρωτος: «Είναι το ευτυχέστερο χαμόγελο της ζωής. Γίνεται οδυνηρός όταν γίνεται καθημερινότητα και σύστημα. Ό έρωτας είναι πάρα πολύ ωραίος και ζωοδότης όταν εκφράζεται και εκδηλώνεται φυσικά, μέσα από τις ανάγκες του σώματος, όχι της ψυχής- μη λέμε τώρα μαλακίες»

…ήθους: «Είναι κόστος δικός μας, ατομικό. Δεν είναι συλλογικό και δεν έχει καμία σχέση με την ηθική. Το να είναι ένας άνθρωπος ηθικός είναι άσχετο με το ήθος του πέους του και του αιδοίου του»

…γραφής και βίου: «Δεν αντιδρούσα μόνο με τα γραπτά μου αλλά και με τον τρόπο ζωής μου. Αυτό για μένα είναι πιο ουσιαστικό. Μπορείς να γράφεις φιλελεύθερα πράγματα και να είσαι κακομοιριασμένος και να βρίσκεις μόνο το θάρρος να παρουσιάζεσαι…»

…περί ανθρώπων: «Είναι απρόβλεπτοι. Μην κάνεις ποτέ τη βλακεία να πεις καταλαβαίνω τους ανθρώπους».   

https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%9B%CE%B9%CE%BB%CE%AE_%CE%96%CF%89%CE%B3%CF%81%CE%AC%CF%86%CE%BF%CF%85

Ουμπέρτο Έκο- Κήνσορες και θεράποντες

Παραδέχομαι ότι δεν έχω διαβάσει κανένα μυθιστόρημα του Ουμπέρτο Έκο. Το «Όνομα του ρόδου» βρίσκεται στην βιβλιοθήκη μου από τη στιγμή που το πέτυχα σε μια προσφορά αλλά παραμένει ανέγγιχτο. Έχω διαβάσει όμως εκτός, από το «Η σημειολογία στην καθημερινή ζωή»,  το «Κήνσορες και θεράποντες» του 1964 από τις «Εκδόσεις Γνώση»,1987, στην τρυφερή ηλικία των 18 χρονών και θεωρώ ότι με επηρέασε σε κάποια επιμέρους θέματα του. Το ίδιο το βιβλίο είναι μια συλλογή δοκιμίων στα οποία οι κήνσορες είναι οι επαΐοντες που διατυπώνουν ένα σφοδρό κατηγορητήριο ενάντια στην μαζική κουλτούρα, σε όλες τις εκφάνσεις της, που τη δεκαετία του 1960 εξαπλώνεται με φρενήρεις ρυθμούς, ενώ θεράποντες είναι όσοι εκφράζουν αδιαπραγμάτευτα θετική στάση ως προς τις δυνατότητες των νέων τεχνολογιών. Ο Ουμπέρτο Έκο κρατά μια ενδιάμεση εποικοδομητική στάση, αναλύοντας θέματα της μαζικής κουλτούρας όπως τα κόμικς (πχ. ανάγνωση του κόμικ, Στηβ Κάνυον)και παρεμβαίνοντας εξισορροπητικά στα ζητήματα που ανακύπτουν από τη διάδοση της μαζικής κουλτούρας.

Το βιβλίο όμως με έχει επηρεάσει κυρίως ως προς την ανάλυση του  Kitsch  που επιχειρεί ο Έκο στο σχετικό του κεφάλαιο «Η δομή της κακογουστιάς». Ο ίδιος ο συγγραφέας αναφέρει με διαλεκτικό τρόπο  πως δεν είναι μόνο η πρωτοπορία που υψώνεται ως αντίδραση στη διάδοση του Kitsch, αλλά και το ίδιο το Kitsch που ανανεώνεται και ανθεί εκμεταλλευόμενο διαρκώς τις ανακαλύψεις της πρωτοπορίας. Χαρακτηριστικό παράδειγμα που παρατίθεται στο βιβλίο  και μου είχε προξενήσει μεγάλη εντύπωση είναι ο Ernest Hemingway. Στο εσωτερικό της παραγωγής του Hemingway μπορούμε να παρακολουθήσουμε τη διαλεκτική σχέση μεταξύ πρωτοπορίας και Kitsch: από την εποχή που η γραφή αποτελούσε πράγματι όργανο για την ανακάλυψη της πραγματικότητας (πχ. η συλλογή διηγημάτων «Άντρες χωρίς γυναίκες» ή το διήγημα «ο Αήττητος» που παρατίθεται στο βιβλίο), μέχρι τότε (στο «Ο γέρος και η θάλασσα») που αυτή η ίδια γραφή, παραμένοντας φαινομενικά αναλλοίωτη, υποκύπτει στις απαιτήσεις, για εύπεπτο περιεχόμενο ενός μέσου κοινού, το όποιο θέλει  πια να μυηθεί στην απόλαυση ενός τόσο προκλητικού συγγραφέα. Στο συγκεκριμένο έργο ο συγγραφέας με αρκετά πειστικά επιχειρήματα αναδεικνύει ότι ο μέσος αναγνώστης βρίσκει τους εξωτερικούς τρόπους ενός Hemingway, όμως διαλυμένους, επαναλαμβανόμενους, μέχρις ότου χωνευτούν ως υψηλή «ποιητική» εντύπωση.

Στο κατά πόσο το «Κήνσορες και θεράποντες» διατηρεί τη δυναμική του τόσα χρόνια μετά, χρήσιμα είναι μερικά αποσπάσματα από μια συνέντευξη που είχε παραχωρήσει ο συγγραφέας στον Θανάση Γιαλκέτση, στην Εφημερίδα των Συντακτών στις 16.11.2014:

 ●Το βιβλίο σας «Κήνσορες και θεράποντες» έγινε πενήντα ετών. Στο μεταξύ υπήρξε η επανάσταση του διαδικτύου, που γέννησε τη νιοστή εκδοχή αυτής της διχοτομίας. Η δεύτερη φάση της ψηφιακής εποχής, ωστόσο, με την εγγενή της κοινωνικότητα, φαίνεται να ευνοεί τις στάσεις των «θεραπόντων». Υπάρχει ένα ολόκληρο πάνθεον μεταφορών και όρων -άνοιγμα, συνεργασία, μοίρασμα- που προσλαμβάνονται ως «καθαυτό καλές », ως από τη φύση τους λυτρωτικές. Τι σκέφτεστε γι’ αυτό;

Η αποστολή κάθε κουλτούρας είναι να παράγει μια συλλογική ανάπτυξη. Αυτή η ανάπτυξη, όμως, ακόμα και με πλήρη ελευθερία έκφρασης (διαφορετικά, μιλάμε για δικτατορία και όχι για αληθινή κουλτούρα), αρθρώνεται πάντοτε ως διαρκής κριτική του λόγου του άλλου. Είναι το ιδεώδες υπόδειγμα του σωκρατικού διαλόγου: ένας σηκώνεται και λέει τα δικά του, έπειτα ο άλλος, είτε είναι ο δάσκαλος είτε ο φίλος ή οποιοσδήποτε άλλος, σηκώνεται και με τη σειρά του εκφράζει τη διαφωνία του και ούτω καθεξής. Αυτό φυσικά ισχύει για την κοινωνία όπως ισχύει και για τα άτομα. Και η προσωπική κουλτούρα χρειάζεται την κριτική.

Με δυο λόγια, η κουλτούρα είναι μια συνεχής εναλλαγή ανάμεσα στην ελεύθερη έκφραση του λόγου και στην κριτική αυτής της έκφρασης του λόγου. Αυτό που συμβαίνει με το διαδίκτυο, όμως, είναι ότι καθιερώνεται μια ειδωλολατρία της απόλυτης έκφρασης του λόγου, χωρίς κανέναν έλεγχο από μέρους των άλλων. Αν ήθελα να γίνω κακός -ή κήνσορας- θα μπορούσα να πω ότι είναι ο θρίαμβος του: «ο λόγος στον κρετίνο». Αυτό όμως δεν είναι κουλτούρα. Ή καλύτερα: ο κρετίνος μπορεί και να μιλάει ή ακόμα και να διδάσκει στο πανεπιστήμιο, αρκεί να διατηρείται η δυνατότητα για τους άλλους να απαντούν, να αμφισβητούν, να προτείνουν εναλλακτικά μοντέλα. Με αυτές τις μορφές ψευδοσυμμετοχής αντίθετα καθένας εκφράζει ό,τι του έρχεται στο νου. Απειλείται έτσι η θεμελιώδης προϋπόθεση της δημοκρατίας, δηλαδή η παραδοχή ότι δεν είναι όλα όσα λέγονται ορθά. Οποιος διατυπώνει την αντίθετη θεωρία, υπερασπιζόμενος την απλή εκφορά του λόγου ως μοναδική μορφή έκφρασης, έχει εκ των πραγμάτων απαρνηθεί τη δημοκρατία -και επομένως τη δημοκρατική κουλτούρα- ως κριτική των γνωμών.

● Ενα από τα πιο ισχυρά επιχειρήματα των κηνσόρων του διαδικτύου αφορά τους ψηφιακούς αυτόχθονες και συγκεκριμένα την υποτιθέμενη ανθρωπολογική μεταβολή που θα συνεπαγόταν το γεγονός ότι γεννήθηκαν μέσα σ’ αυτό το ψηφιακό σύμπαν. Προσωπικά, εκείνο που με εντυπωσιάζει δεν είναι τόσο η πρώιμη ικανότητα των παιδιών να μαθαίνουν τη γραμματική των ψηφιακών μέσων όσο οι γνωσιακές συνέπειες αυτής της πελώριας και άμεσης διαθεσιμότητας περιεχομένων, και ιδιαίτερα οι επιπτώσεις της στην ατομική μνήμη.

Το πρόβλημα είναι ότι παρακολουθούμε μια πελώρια κρίση της συλλογικής μνήμης. Αρκεί να σκεφτούμε τους τέσσερις νεαρούς που πριν από λίγο καιρό, στη διάρκεια ενός τηλεοπτικού κουίζ, όταν ρωτήθηκαν για ένα επεισόδιο της ζωής του Μουσολίνι, δεν ήξεραν καθόλου σε ποια εποχή να το τοποθετήσουν. Κανείς τους δεν θυμόταν ότι ο Μουσολίνι είχε πεθάνει το 1945! Δεν λέω ότι οι προηγούμενες γενεές γνώριζαν την ακριβή ημερομηνία του θανάτου του Ναπολέοντα, αλλά σίγουρα γνώριζαν σε γενικές γραμμές να την τοποθετήσουν χρονολογικά σε σχέση με την εκστρατεία του Γκαριμπάλντι ή με την έναρξη του Δεύτερου Παγκόσμιου Πολέμου. Η συλλογική μνήμη, όμως, μπαίνει σε κρίση επειδή μπαίνει σε κρίση και η επιθυμία της ατομικής μνήμης.

Όποιος δεν ξέρει πότε πέθανε ο Μουσολίνι πιθανότατα δεν ενδιαφέρεται να θυμάται ούτε και τι έκανε το περασμένο καλοκαίρι. Ούτε, κατά μείζονα λόγο, τον ενδιαφέρει να μάθει τι είχε συμβεί στους γονείς του ή στους παππούδες του. Όταν ήμουν παιδί, έμαθα πολλά ενδιαφέροντα πράγματα για τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο ακούγοντας τις αφηγήσεις της μητέρας μου. Η προσωπική μου μνήμη παραβλήθηκε με αποσπάσματα μνήμης άλλων και μου επέτρεψε να ανασυγκροτήσω ένα επίπεδο κοινής ανάμνησης, του οποίου αποτελούν μέρος τόσο τα τραγούδια που τραγουδούσε η μάνα μου όσο και η ημερομηνία της επίθεσης στον αρχιδούκα Φραγκίσκο Φερδινάνδο στο Σαράγεβο. Το παιδί που ζει μπροστά στην οθόνη του ηλεκτρονικού υπολογιστή και δεν ακούει πλέον τη μάνα του να τραγουδάει υποφέρει, ταυτόχρονα, από μιαν απώλεια ατομικής και συλλογικής μνήμης.

● Πόση σχέση έχει αυτό με το ότι έχουμε βυθιστεί σε ακραίο βαθμό στον παρόντα χρόνο;

Πιθανότατα μεγάλη. Κινδυνεύει να γεννηθεί μια γενιά που θα ενδιαφέρεται να γνωρίσει μόνο το παρόν. Πριν από λίγο καιρό, ένας φίλος μού είπε, λίγο προβοκατόρικα, ότι ξαναδιαβάζοντας το μυθιστόρημά μου «Το εκκρεμές του Φουκό» ξαφνιάστηκε μπροστά στην περιγραφή ενός τηλεφώνου που λειτουργούσε με κέρματα. Είχε ξεχάσει ότι κάποτε για να τηλεφωνήσεις όταν ήσουν έξω από το σπίτι σου υπήρχαν οι τηλεφωνικοί θάλαμοι. Αυτό είναι ένα καλό παράδειγμα πολιτιστικής ισοπέδωσης στο παρόν. Ο φίλος μου δεν είχε ξεχάσει με μιαν απόλυτη έννοια, αλλά είχε κατά κάποιον τρόπο απενεργοποιήσει εκείνη την ιδιαίτερη ανάμνηση, επειδή ήταν ασύμβατη με ένα παρόν στο οποίο τείνουμε να προσχωρούμε με τρόπο υπερβολικό. Και αν για ορισμένους αυτό οδηγεί στη λήθη του παρελθόντος, για άλλους -για τους νεότερους- οδηγεί στην απουσία ενδιαφέροντος για όσα συνέβησαν. Δεν γνωρίζω πόσοι νέοι σήμερα θα ήξεραν να πουν πότε μπήκαν στη ζωή μας τα κινητά τηλέφωνα, αλλά είμαι έτοιμος να στοιχηματίσω ότι πολλοί θα συναντούσαν μεγάλες δυσκολίες ακόμα και μόνο για να φανταστούν μιαν εποχή στην οποία τέτοια μαραφέτια δεν υπήρχαν.

http://www.efsyn.gr/arthro/elit-kai-mazes-stin-psifiaki-epohi