ΔΗΜΟΣΙΕΥΣΗ: 08/12/1996
ΑΛΚΗΣ ΓΑΛΔΑΛΑΣ
Ο Αγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς, από τα βάθη του
14ου αιώνα, δεν δίστασε να προειδοποιήσει τους ανθρώπους ότι «κάθε λόγος παλαίει προς κάθε λόγον».
Το έδειξαν, γράφει, οι έλληνες φιλόσοφοι και οι μαθητές τους ανατρέποντας
συνεχώς ο ένας τον άλλον και ανατρεπόμενοι από άλλες ανώτερες φαινομενικά
αποδείξεις. Χρειάζεται λοιπόν ετοιμότητα και καθαρό μυαλό για να δεχθούμε την
κάθε επόμενη ανατροπή που έρχεται να μας αλλάξει την αντίληψη για τον γύρω
κόσμο και να υπαγορεύσει εντελώς καινούργιες συμπεριφορές.
Ο καθηγητής Ιλία Πριγκοζίν που επισκέφθηκε πολύ πρόσφατα
την Ελλάδα, μας προέτρεψε και εκείνος με τη σειρά του να περάσουμε σε άλλη
επιστημονική θεώρηση των πραγμάτων γύρω μας. Εγκαταλείποντας τις βεβαιότητες
για τις κλασικές ως τώρα τροχιές, που δήθεν προσδιορίζει απόλυτα η επίλυση των
κλασικών εξισώσεων της κίνησης. Να δεχτούμε τον χρόνο σαν απαραίτητο κοινό
παρονομαστή σε ό,τι κάνουμε και σαν έναν δημιουργικό σύντροφο με μη αναστρέψιμη
πορεία. Βγαίνουμε από τη σφαίρα επιρροής του καρτεσιανού δυϊσμού, όπου από τη
μια η Φύση εμφανίζεται σαν ένα αυτόματο και από την άλλη ο άνθρωπος σαν
παρατηρητής έξω από αυτήν. Ο Αϊνστάιν έχοντας καλά αντιληφθεί ποιο ήταν το
πρόβλημα πρότεινε κάποια στιγμή εντελώς αξιωματικά να δεχθούμε ότι και οι
άνθρωποι είναι αυτόματα χωρίς να το έχουν συνειδητοποιήσει. «Τι θα έλεγε το Φεγγάρι», αναρωτιόταν, «αν το ρωτούσες γιατί κινείται;».
Την απάντηση την έδινε ο ίδιος πιστεύοντας ότι ο δορυφόρος της Γης θα μας
απαντούσε: Μου αρέσει ο καθαρός αέρας.
Εμείς γελάμε, έλεγε ο Αϊνστάιν, με την απάντηση, αφού
ξέρουμε ότι κινείται υπακούοντας στους νόμους του Νεύτωνα. Συνέχισε λοιπόν να
πιστεύει ότι είναι ουτοπία να νομίζουμε με τη σειρά μας πως κάνουμε πράγματα
έχοντας ελευθερία δράσης.
Ο Ιλία Πριγκοζίν όμως απορρίπτει κατηγορηματικά ότι είναι
δυνατόν τα άτομα και τα μόρια της ύλης να υπακούουν σε νόμους όπου το ένα βήμα
φέρνει το άλλο, ενώ ο χρόνος πάει ανώδυνα και προς τα πίσω· την ίδια στιγμή
όπου η ύλη συμπεριφέρεται σχεδόν ζωντανά εκδηλώνοντας εξέλιξη, διακυμάνσεις,
αβεβαιότητα. Ούτε φυσικά χωράει στην κοσμοθεωρία του ότι η Φύση στην ουσία της
είναι άχρονη. Ούτε ότι η εξέλιξη των μορφών είναι αποτέλεσμα των περιορισμών
των οργάνων παρατήρησης και των λαθών μας.
Βέλγος ρωσικής καταγωγής, ο Πριγκοζίν άρχισε από τα
γυμνασιακά του χρόνια να μελετά φιλοσοφία, ψυχολογία και ιστορία για να
κατανοήσει πώς σκέπτονται και δρουν οι άνθρωποι στην κοινωνία. Η μελέτη της
ψυχολογίας τον οδήγησε στη βιολογία ώστε να κατανοήσει τη νευροφυσιολογική βάση
των νοητικών και συναισθηματικών λειτουργιών. Μελετώντας βιολογία είδε ότι
είναι αδύνατο να εμπεδώσει τις οργανικές λειτουργίες χωρίς γνώσεις χημείας και
θερμοδυναμικής.
Μετά τον πόλεμο, όπου είχε πάρει ενεργό μέρος στην
Αντίσταση κατά των γερμανών κατακτητών, αποφάσισε να ασχοληθεί με τη
θερμοδυναμική των συστημάτων που ανταλλάσσουν ύλη και ενέργεια ενώ βρίσκονται
μακριά από μια κατάσταση ισορροπίας. Με τις εργασίες του κατάφερε να δείξει ότι
αν και μακριά από την ισορροπία εμφανίζονται αστάθειες και διακλαδώσεις με
τελικό αποτέλεσμα την ανάδυση νέων χωροχρονικά οργανωμένων μορφών. Στην
κυριολεξία σαν τον ταχυδακτυλουργό παρουσίασε τη ζωή να βγαίνει μέσα από τον
δυναμικό μηχανισμό του χάους.
Το βραβείο Νομπέλ το 1977 ήλθε ως επιβράβευση ενός μόνο
κομματιού από το εκτεταμένο έργο του. Συγκεκριμένα για την εργασία του που
άνοιξε κάποια στιγμή και τον δρόμο στη λεγόμενη επιστήμη της πολυπλοκότητας.
Την εποχή εκείνη όμως ήταν που αποφασίζει να αλλάξει και πάλι συντεταγμένες
στην επιστημονική του δουλειά. Εστιάζει την προσοχή του στο πώς να περιγράψει
μαθηματικά τα μη αντιστρεπτά φαινόμενα που παρ' όλη την πολύπλοκη ονομασία τους
συντροφεύουν κάθε μας βήμα στη ζωή. Η προσπάθειά του απαίτησε ακόμη και τη
δημιουργία καινούργιων μαθηματικών, την Προχωρημένη Συναρτησιακή Ανάλυση, για
να κυλήσουν στο αυλάκι τους πράγματα που ως τότε οι ερευνητές απέφευγαν και να
τα αγγίξουν, τρομάζοντας από την πολυπλοκότητά τους.
Τον παρατηρώ καθισμένο απέναντί μου βράδυ Σαββάτου στην
Αθήνα, μετά από μια εξουθενωτική περιήγηση στη Βόρεια Ελλάδα. Εχει προλάβει να
ασχοληθεί και με το Κέντρο Πολυπλοκότητας στη Θράκη. Προικίζει την περιοχή με
ένα κέντρο επιστημονικής ακτινοβολίας, πόλο έλξης επιστημόνων και χορηγό
διπλωμάτων διεθνούς κύρους. Εχει αναγορευθεί διδάκτορας του Δημοκρίτειου
Πανεπιστημίου αλλά και ως εραστής των νεολιθικών πολιτισμών έχει καρφωμένο το
βλέμμα του σε ένα αγαλματάκι που θυμίζει έντονα την κυκλαδική τέχνη. Κάθεται
ευχαριστημένος ανάμεσα σε φίλους του από την Ελλάδα και στον φυσικό Γιάννη Αντωνίου, τον έλληνα συντονιστή των
πολυάριθμων ερευνητικών προγραμμάτων που τρέχουν υπό την επίβλεψή του στο
Τόκιο, στο Τέξας, στη Ρωσία και ψυχή του Κέντρου Πολυπλοκότητας.
Οι γραμμές του προσώπου του αχνές, σβήνουν ήσυχα μέσα στα
ασημένια μαλλιά του. Τα μάτια ακίνητα και τα χείλη ευγενικά, αεικίνητα. Το σώμα
στα 79 του χρόνια στητό, έτοιμο για μάχες και αντιπαραθέσεις. Οι θεωρίες του,
και ο ίδιος το αναγνωρίζει, συναντούν στην αρχή πάντα πολλές αντιδράσεις. Στο
κλασικό πια βιβλίο «Το
βέλος του χρόνου», που προλογίζει μάλιστα ο ίδιος, γράφτηκε ότι «η ομάδα του πυροδοτεί διαμάχες με τους κατά περιόδους υπερβολικούς
ισχυρισμούς που
διατυπώνει όταν γνωστοποιεί τα ευρήματά της στον έξω κόσμο».
Και για τη μαχητικότητα του Ιλία Πριγκοζίν καλύτερος μάρτυρας από τον ίδιο δεν
υπάρχει. Η συνέντευξη που παραχώρησε στο «Βήμα» αρχίζει με μια μικρή επίθεση.
Ούτε με τον Χόουκινγκ που θέλει κάπου και τη θεϊκή
παρουσία, ούτε
με τονΜάρεϊ Γκελ
Μαν τον οποίο ούτε καν
αναφέρετε στο τελευταίο βιβλίο σας, ούτε με τον Στίβεν Γουάινμπεργκ που χωρίζει την επιστήμη από την κουλτούρα
και φυσικά ούτε με τον Τζον Χόργκαν φαίνεται να τα βρίσκετε. Ειδικά από τον τελευταίο παίρνετε τις δέουσες αποστάσεις.
«Σε σχέση με τον Τζον Χόργκαν που μάχεται την επιστήμη
και ισχυρίζεται ότι βρισκόμαστε στο λυκόφως της, η θέση μου βρίσκεται στην
εντελώς αντίθετη πλευρά. Είμαστε στην αρχή. Η κλασική επιστήμη έδινε έμφαση
στην ισορροπία και στη σταθερότητα. Σήμερα η προσοχή μας στρέφεται στις
διάφορες μεταβολές, στην εξέλιξη, στην αστάθεια. Ακριβέστερα στην κλασική
φυσική δινόταν η αίσθηση ότι ζούσαμε με ένα μέλλον αντιστρέψιμο. Ο κόσμος ο
ντετερμινιστικός υποσχόταν ότι γνωρίζοντας τις αρχικές συνθήκες θα ήταν σε θέση
να προβλέπει κάθε μελλοντική κατάσταση. Το Σύμπαν μας όμως δεν είναι έτσι.
Είναι γεμάτο από μη αντιστρεπτές διαδικασίες. Ξεκινώντας από απλές περιπτώσεις
όπως είναι η διάδοση της θερμότητας και πηγαίνοντας σε πιο περίπλοκες
καταστάσεις, στη βιολογία ή στην οικολογία. Παντού σπουδαίο ρόλο παίζει το
βέλος του χρόνου. Στην κοσμολογία, στη ζωή, παντού. Περνούμε από μια γεωμετρική
άποψη του χρόνου σε μια πιο προσανατολισμένη χρονικά άποψη γι' αυτόν».
Ποια είναι η δική σας αντίληψη για τον χρόνο;
«Ο χρόνος εμφανίζεται με το πέρασμα σε όλο και
περισσότερους συσχετισμούς. Οπως γίνεται και η επικοινωνία στην ανθρώπινη
κοινωνία. Μιλάτε με κάποιον άλλον και αυτός με άλλον και το μήνυμα διαχέεται
μέσα από μια αυξανόμενη συλλογικότητα. Η διεύθυνση του χρόνου είναι ιδιότητα
του συστήματος σαν ολότητας. Δεν μπορείτε να μιλήσετε πια για τη διεύθυνση του
χρόνου σε επίπεδο τροχιάς ή στην κβαντομηχανική σε επίπεδο μετατόπισης μιας
κυματοσυνάρτησης. Ο χρόνος είναι ιδιότητα του συνόλου. Και η ιδιότητα αυτή
εμφανίζεται χάρη στην επικοινωνία καθώς αυτή διευρύνεται. Αυτό έχει
ενδιαφέρουσες επιπτώσεις. Η επικοινωνία εξαπλώνεται εμπλέκοντας όλο και
περισσότερα σωματίδια και προχωρεί ολοένα και πιο σιγά. Τίποτα δεν ξεχνιέται
ποτέ. Η Φύση συμπεριφέρεται σαν ένα βιβλίο στο οποίο δεν λείπει τίποτα από τις
σελίδες του, όλα έχουν καταγραφεί».
Τότε πώς θα πρέπει να αντιληφθούμε την έννοια του ρήματος
γερνώ;
«Το μόνο που συμβαίνει είναι η κατανομή σε όλο και πιο
πολλά συστατικά. Και εμείς μπορούμε να ψάχνουμε για συσχετισμούς μεταξύ των
σωματίων φθάνοντας ώς το σημείο από όπου ξεκίνησαν. Αυτό που αλλάζει δεν είναι
η κοινωνική οργάνωση αλλά η σχέση των ανθρώπων. Και ό,τι γερνάει σε εμάς δεν είναι τα άτομα του
άνθρακα και του υδρογόνου αλλά οι σχέσεις μεταξύ των ατόμων. Γι' αυτό η
πραγματική έννοια του "γερνώ" είναι μια ιδέα συνδεδεμένη με τους
συσχετισμούς που αφορούν ολόκληρο το σύνολο και όχι την ατομική συμπεριφορά».
Ετσι ίσως εξηγείται και το ενδιαφέρον σας για τους παλαιούς
πολιτισμούς, ανκαι οι ιδέες σας για την επιστήμη βρίσκονται συνήθως σε μελλοντικούς χρόνους.
«Η τέχνη ξεκινάει τους παλαιολιθικούς χρόνους. Αυτά όμως
που βρίσκουμε στη Νότια Αμερική, στη Γαλλία, στην Ισπανία μπορεί να είναι
παρόμοια αλλά δεν ταυτίζονται. Εχεις λοιπόν στη νεολιθική τέχνη τις διάφορες
απόψεις του κόσμου και αυτό με ενδιαφέρει. Με ποιους διαφορετικούς τρόπους οι
άνθρωποι μπορούν να βλέπουν τον κόσμο. Καταλήγοντας φυσικά στο ίδιο ερώτημα,
πώς να καταλάβουμε τους εαυτούς μας εδώ στην Ευρώπη. Λοιπόν αυτό που είναι
φανταστικό εδώ στην Ευρώπη είναι η σταθερότητα. Ολο αλλάζουμε μέσα στον χρόνο.
Πάρτε τη μουσική. Στην Κίνα, στην Ινδία τα όργανα είναι τα ίδια σε αυτούς, αν
και περισσότερα από τα ευρωπαϊκά. Δεν έχουν εξελιχθεί όμως τόσο όσο στην Ευρώπη.
Εδώ σε εμάς κάθε εκατό χρόνια έχουμε διαφορετική μουσική. Ανοίγοντας το
ραδιόφωνο ακούς πότε μουσική από τον Μεσαίωνα, πότε κλασική, πότε κάτι από τον
12ο αιώνα. Και δεν βρίσκω τον λόγο, δηλαδή δεν υπήρξε κάποιο οικονομικό αίτιο
γι' αυτή την εξέλιξη. Βρίσκεται όμως συνυφασμένο με το ερευνητικό πνεύμα της
Ευρώπης. Εχουμε χίλια χρόνια έρευνας από τον Βιβάλντι ως το "Καλώς
συγκερασμένο κλειδοκύμβαλο"».
Τ γίνεται όμως με την επιστημονική αντίληψη του κόσμου
πριν από τόσεςχιλιάδες χρόνια; Παρήγαγαν πολιτισμό αλλά πώς αντιλαμβάνονταν την
επιστήμη;
«Με ενδιαφέρουν οι τρόποι που οι άνθρωποι βλέπουν το
Σύμπαν. Στην προκολομβιανή παράδοση η ολιστική αντίληψη λείπει. Η κίνηση είναι
μυϊκή κίνηση. Οι θεοί έχουν ανάγκη να είναι γνώση. Τελείως διαφορετική αντίληψη
από αυτήν του Αριστοτέλη, όπου υπάρχει ένας βασικός κινητήριος παράγων στο
διηνεκές. Μετά οι Ευρωπαίοι πηγαίνουν στον Νεύτωνα με τη βαρύτητα και την
ισορροπία και έτσι έχει διαφορές η κοσμοαντίληψή μας από τους παλιούς εκείνους
πολιτισμούς... Είχαν όμως και εκείνοι πολλή επιστήμη. Η επιστήμη είναι ένας
τρόπος να καταλάβουμε μέσα σε τι βρισκόμαστε και ζούμε. Ηξεραν πολλά για την
τροφή, για την εξημέρωση των ζώων, την κατοικία. Χρησιμοποιούσαν ένα κράμα
χρυσού και ψευδάργυρου όπου τελικά έβγαινε στην επιφάνεια ο χρυσός και έμενε
στο εσωτερικό ο ψευδάργυρος. Οι σημερινοί μεταλλουργοί δεν ξέρουν πώς να το
κάνουν. Εχουν καταγραφεί άπειρες παρατηρήσεις τους που δείχνουν πώς
αντιλαμβάνονταν τον κόσμο. Ο κάθε πολιτισμός εκδηλώνει την επιστήμη με έναν
διαφορετικό τρόπο. Εμείς στη Δύση εκφράζουμε την επιστήμη βρίσκοντας τους
νόμους της Φύσης. Και αυτό είναι ένας μόνος τρόπος επιστήμης, με βασικό
γνώρισμα ότι είμαστε πιο ανοικτοί σε έναν διάλογο για το μέλλον».
Ο όγκος των γνώσεων είναι διαφορετικός τώρα αλλά η
αντίληψή μας για τη
ζωήάλλαξε;
«Ο δυτικός πολιτισμός εκφράζεται διαφορετικά.
Αποσυναρμολογεί την πραγματικότητα σε απλούστερα στοιχεία και αναλύει σε
απλούστερες κινήσεις. Μετά κάνουμε μια μεταφοράαυτών για να χαρακτηρίσουμε
πιο πολύπλοκες καταστάσεις. Κατανοούμε την κίνηση του εκκρεμούς, στη συνέχεια
βλέπουμε ολόκληρο το Σύμπαν σαν εκκρεμές. Οι Κινέζοι είχαν μια εντελώς
διαφορετική άποψη. Θεωρούσαν το Σύμπαν ένα αρμονικό σύνολο, ένα
αυτοοργανωνόμενο σύστημα. Το έργο του Λι Ταν σε 17 τόμους για την κινεζική
επιστήμη και καλλιέργεια μας κάνει να δούμε τη διαφορά. Οι Κινέζοι ανακάλυψαν
πολλά πράγματα, όχι όμως βασικούς νόμους της Φύσης. Χημεία, φάρμακα, φυτολογία,
αλλά όλα περιγραφικά, όχι αφαιρετικά. Στην Ευρώπη αντίθετα ενδιαφέρθηκαν πολύ
για τη σχέση μαθηματικών και φυσικής. Εχω ακούσει ότι στην Ιαπωνία είχαν
ανακαλύψει στην εποχή του Νεύτωνα τον διαφορικό λογισμό, όμως ο Νεύτων τον
εφήρμοσε στα φυσικά φαινόμενα όπου αυτά εμφανίζονταν. Από εμάς τα φαινόμενα
πρώτα μελετήθηκαν στις απλούστερες μορφές τους. Μια πέτρα που πέφτει, ένα
εκκρεμές που περιστρέφεται. Αν και τα φυσικά φαινόμενα γενικά μας
παρουσιάζονται πολύπλοκα, είναι ενδιαφέρουσα αυτή η αναγωγή».
Γιατί σε μια ομιλία σας χαρακτηρίσατε την εποχή μας
μεταβατική;
«Σήμερα ζούμε το τέλος της επανάστασης του Γαλιλαίου.
Χρειαζόμαστε ξανά έννοιες που απαιτούν να βλέπουμε το σύστημα ολιστικά. Το
μήνυμα των καιρών μας είναι πιο παγκόσμιο. Είναι πιο αποδεκτό από τους λαούς η
επιστήμη να μην είναι μια κατακτητική επιχείρηση που επιβάλλεται στη Φύση και
σε όλους μας. Θυμάμαι από τις πολλές μου επισκέψεις στην Ιαπωνία τις συζητήσεις
με τον Γιουκάβα. Δεν μπορούσε να δεχθεί τη δυτική αντίληψη του διαχωρισμού
ανάμεσα στον άνθρωπο και στη Φύση. Στον καιρό μας η επιστήμη θα αποβαίνει όλο
και πιο παγκόσμια. Πιο παλιά ήταν ένα όργανο επικράτησης. Τώρα γίνεται ένα
όργανο διάχυσης και συνοχής της γνώσης».
Οι άνθρωποι έχουν την εντύπωση ότι η ζωή τους γίνεται
χειρότερη.
«Τώρα έχω όμως την εντύπωση ότι υπάρχει περισσότερη
συμμετοχή και δημιουργικότητα».
Τι αισθάνεστε ότι προσφέρατε εσείς στην επιστήμη;
«Μου ζητήσατε τώρα να συνοψίσω 50 χρόνια δουλειάς σε
πέντε λεπτά! Οχι πολύ εύκολη δουλειά».
Ενας τόσο ικανός επιστήμονας δεν πιστεύω πως θα
δυσκολευτεί.
«Ας είναι. Εχουμε κατ' αρχάς δύο στοιχεία. Πρώτα είναι ο
ρόλος της κατεύθυνσης του χρόνου, που μας δείχνει τελικά τον δημιουργικό του
ρόλο. Στην κλασική φυσική δεν έχει νόημα. Στα βιολογικά συστήματα όμως η
αντιστροφή του έχει σημασία. Και για τον νου μας όμως έχει επίσης σημασία.
Διότι ο χωρισμός σε παρόν και μέλλον κάνει δυνατή τη νοητική δραστηριότητα.
Κάνει δυνατή τη συνομιλία, τη μέτρηση, τη δράση, αφού το Σύμπαν βρίσκεται σε
διαφορετικές καταστάσεις στο παρελθόν και στο μέλλον. Εγώ λοιπόν αναρωτήθηκα
πώς θα βρούμε τον ρόλο της κατεύθυνσης του χρόνου σε απλά φυσικά συστήματα.
Αυτό με οδήγησε στη θεμελίωση της θερμοδυναμικής μακριά από καταστάσεις
ισορροπίας. Το πιο σπουδαίο αποτέλεσμα προκύπτει όταν σπρώχνεις το σύστημα
μακριά από την ισορροπία του».
Και πώς γίνεται αυτό;
«Σε μια συσκευή χημικής αντίδρασης βάζεις τις αντιδρώσες
ουσίες. Μπορείς να τις σπρώξεις να αντιδράσουν σιγά, οπότε δεν ξεφεύγεις από
την ισορροπία· αλλά μπορείς να τις φέρεις σε αλληλεπίδραση πολύ γρήγορα, οπότε
είναι μακριά από την κατάσταση ισορροπίας τους. Οταν λοιπόν βρίσκεσαι μακριά
από την ισορροπία εμφανίζονται νέες δομές. Χημικές ταλαντώσεις, σημεία
διαχωρισμού, οπότε δεν μπορείς να κάνεις μια ντετερμινιστική περιγραφή, να
παραθέσεις δηλαδή τι συμβαίνει βήμα βήμα. Ηταν ένα πρώτο στάδιο έρευνας όπου
δούλεψαν και άλλοι, όπως ο Νίκολης, ο Γκλάνσντορφ. Η ιδέα όμως να πάμε σε
θερμοδυναμική που δεν χαρακτηρίζεται από ισορροπία προήλθε από κάποιο απλό
πείραμα που έκανα φοιτητής».
Και εκεί εμφανίστηκε επίσης το πανταχού παρόν βέλος του
χρόνου;
«Στον προηγούμενο αιώνα δεν θα θεωρούσαν ότι είχε κάποιο
νόημα τέτοιο πείραμα. Εχει να κάνει με τη θερμική διάχυση. Αν βάζαμε ένα μείγμα
αερίων, υδρογόνο και υδρόθειο, σε κάποιο ειδικό δοχείο με δύο διαμερίσματα που
τα ενώνει ένας σωλήνας και θερμαίναμε το ένα ψύχοντας ταυτόχρονα το άλλο, θα μπορούσαμε να ανατρέψουμε την πεποίθηση ότι η εντροπία
ισούται με την αταξία. Διατηρώντας
αυτή την έστω και μικρή διαφορά θερμοκρασίας στα δύο συγκοινωνούντα
διαμερίσματα θα παρατηρήσουμε έναν βαθμιαίο διαχωρισμό των αερίων. Στη
θερμότερη περιοχή πηγαίνει το πιο ελαφρύ, το υδρογόνο, ενώ στην ψυχρότερη το
βαρύτερο, το υδρόθειο. Αυτό σε πρώτη ματιά είναι κόντρα στη διαίσθησή μας.
Θερμαίνοντας ένα δοχείο αυξάνεται η εντροπία, όμως παράγεται μια λιγότερο
τυχαία διάταξη των μορίων. Μέσα από την τυχαιότητα αναδύεται αυθόρμητα μια
οργάνωση. Ετσι διαδικασίες που δεν μπορούν να επαναληφθούν κάνοντας βήματα προς
τα πίσω, εκεί όπου δεν έχουμε ισορροπία, μπορούν να οδηγήσουν σε οργάνωση.
Συνεπώς υπάρχει κάποια σύνδεση ανάμεσα στο βέλος του χρόνου και στην πιθανή
γέννηση μιας δομής. Αυτό ήθελα να το καταλάβω στις λεπτομέρειές του. Σε όλα τα
βιβλία τότε έβρισκες γραμμένο ότι η μη ισορροπία σημαίνει αταξία. Η σχολή μάς
έδειξε ότι και
η μη ισορροπία οδηγεί στην τάξη. Ετσι, ένα από τα πρώτα πεδία ενδιαφέροντός μου ήταν ο
αποδομιστικός ρόλος μη αντιστρεπτών διαδικασιών σε έναν κόσμο μακριά από την
ισορροπία».
Μετά σας προβλημάτισε και το μέλλον...
«Ναι, δεύτερο πεδίο ενδιαφέροντος είναι εκεί όπου πρέπει
να βρεις τα κριτήρια για να αναδυθεί μια νέα πολύπλοκη κατάσταση. Εκεί
εμφανίζεται η φυσική των πληθυσμών. Μια φυσική που αναφέρεται σε συστήματα με
πάμπολλες μονάδες που αλληλεπιδρούν κάθε στιγμή. Και αυτά χρειάζονται νέα
μαθηματικά. Ετσι φθάνουμε στην πιθανολογική περιγραφή της Φύσης. Το μέλλον κατά
κάποιο τρόπο δεν είναι δεδομένο. Εχουμε λοιπόν μια προσέγγιση που κατά τη γνώμη
μου είναι περισσότερο αισιόδοξη παρά απαισιόδοξη.Εχουμε συμμετοχή στην
κατασκευή του μέλλοντος. Οχι σε κοσμολογικό επίπεδο φυσικά, αλλά σε
ανθρώπινες κλίμακες».
Με την καθιέρωση των θεωριών σας θα πρέπει να αλλάξουμε
έτσι και τιςφιλοσοφικές
μας συντεταγμένες.
«Εννοείται. Θα πρέπει ν αποδεχθούμε έναν νέο ορθολογισμό.
Ξέρουμε ότι το μέλλον μας δεν είναι καθορισμένο. Είναι καλό που αυτό έρχεται
τώρα· σε μια μεταβατική περίοδο. Τι είναι το μέλλον μας και σε ποια κλίμακα
μπορούμε να επέμβουμε; Από μια γεωμετρική άποψη της επιστήμης πηγαίνουμε σε μια
στραμμένη προς τον χρόνο. Η Φύση φαίνεται σαν ιστορία, σαν αφήγηση».
Ποια είναι τα χαρακτηριστικά αυτής της
χρονοπροσανατολισμένης άποψης;
«Δημιουργούμε τις μη αντιστρεπτές διαδικασίες σε μικρή
κλίμακα, όπως έγινε με το πείραμα του μείγματος των δύο αερίων, όμως με
ολόκληρο το Σύμπαν δεν μπορούμε να κάνουμε το ίδιο. Ετσι το βέλος του χρόνου
είναι μια εσωτερική υπόθεση. Το Σύμπαν παρουσιάζεται σαν ένα αυτοδιεγειρόμενο
σύστημα με ενσωματωμένο το βέλος του χρόνου. Είναι ουσιαστικό ότι το Σύμπαν
έχει ηλικία. Η δημιουργία του Σύμπαντος είναι απόδειξη της ύπαρξης του βέλους
του χρόνου. Σε ένα βιβλίο υπήρχε το ερώτημα τι σε έναν κόσμο με παράλληλα
Σύμπαντα είναι κοινό ανάμεσα σε έναν βράχο και έναν γάιδαρο; Ε, λοιπόν, σας λέω
ότι το κοινό τους είναι που γερνούν. Δηλαδή η διεύθυνση του χρόνου».
Μόνο που εσείς δεν τον βλέπετε απλώς σαν ένα μονοδιάστατο
πράγμα.
«Το αν θα έχουμε μία, δύο ή τρεις διαστάσεις στον χρόνο
δεν έχει τόσο σημασία. Ο χρόνος είναι έκφραση αυτού που συμβαίνει και έχουμε
πολλές διευθύνσεις στην εξέλιξη. Στη θεωρία των υπερχορδών έχουν ήδη φροντίσει
και ο χρόνος εκεί έχει περισσότερες από μία διαστάσεις. Λέγοντας λοιπόν ότι ο
χρόνος είναι μονοδιάστατος είναι σαν να ορίζεις έναν κοινό παρονομαστή όλων των
πραγμάτων που συμβαίνουν. Σαν τα χρήματα που αγοράζεις με αυτά κοσμήματα ή μήλα
αλλά δεν μπορείς να πεις ότι μήλα και κοσμήματα ταυτίζονται».
Πώς παρουσιάζεται η καινούργια ορθολογικότητα που
πρεσβεύετε;
«Η παραδοσιακή γεωμετρία που χρησιμοποίησαν ο Νεύτων και
ο Αϊνστάιν είναι τοπική, δηλαδή βασικά της στοιχεία είναι τα σημεία. Η λογική
που αντιστοιχεί σε αυτήν είναι ντετερμινιστική και αχρονική. Ακολουθώντας τώρα
διαδικασίες στη Φύση που περιέχουν το στοιχείο τής μη αντιστρεπτότητος η
χρονοκεντρωμένη θεώρηση των πραγμάτων απαιτεί γεωμετρία όχι τοπική, με ακριβή
μαθηματική διατύπωση, που εμπεριέχει ως ειδική περίπτωση την προηγούμενη
γεωμετρία. Η νέα λογική είναι πιθανοκεντρική και χρονοπροσανατολισμένη
περιέχοντας την παραδοσιακή λογική σαν ειδική περίπτωση. Πολλές περιπτώσεις που
είναι ακατανόητες με την παλιά νοοτροπία μπορούν να περιγραφούν ακριβέστερα με
τα νέα μαθηματικά εργαλεία. Στα χαοτικά συστήματα η πρόβλεψη είναι αδύνατη
ακόμη και με υπολογιστές. Αν όμως προεκταθεί η διατύπωση στη νέα μαθηματική
γλώσσα με τις πιθανότητες οι προϋποθέσεις αλλάζουν και γίνονται προβλέψεις·
αυξάνοντας τις δυνατότητες της επιστήμης».
Ανατρέπετε πολλά πράγματα...
«Ο Ντιράκ είπε πως είμαστε τόσο χωμένοι στον
ντετερμινιστικό τρόπο σκέψης που πήρε πολύ χρόνο και ενέργεια ώσπου να
τολμήσουμε να πούμε ότι πρέπει να πάμε πιο πέρα».
Ποιες είναι
οι νέες προβλέψεις;
«Η Φύση είναι σαν ένα βιβλίο όπου το κάθε περιστατικό
είναι καταχωρισμένο σε κάποια σελίδα. Μπορείς να οργανώσεις καλύτερα τα
πράγματα. Ο κ. Αντωνίου ασχολείται με το πώς χρησιμοποιείς τις πιθανότητες για
τον έλεγχο του χάους. Ερωτήματα όπως γιατί τον μισό χρόνο χιονίζει στον Βόρειο
Πόλο και τον άλλο μισό όχι έχουν να κάνουν με τη μελλοντική συμπεριφορά των
πολύπλοκων συστημάτων».
Ποια θα θέλατε να είναι η τελευταία σας κουβέντα προς
τους αναγνώστες;
«Ως τώρα ο ανθρωπισμός γνώρισε δύο σημαντικές περιόδους.
Η μία ήταν ελληνική και η άλλη αναγεννησιακή. Η δεύτερη κατέληξε στον Γαλιλαίο
και στον Νεύτωνα. Τώρα ίσως μπαίνουμε σε μια τρίτη περίοδο νέου ανθρωπισμού.
Δεν είναι αποδεκτές η ανισότητα και η δικτατορία. Νομίζω πως αυτός ο
ανθρωπισμός θα περιλαμβάνει πιο συλλογικές εκδηλώσεις, αφού ζούμε σε μια
κοινωνία με αυξημένες δυνατότητες επικοινωνίας. Ας ελπίσουμε ότι θα φτιαχτεί
μια πιο ανθρωπιστική κοινωνία».
