Όταν δεν ξέρεις τι σου γίνεται

…Για να ξεφύγω λοιπόν από το αδιέξοδο, θα καταφύγω σε έναν από τους (λιγοστούς) αγαπημένους μου νομπελίστες των οικονομικών επιστημών, τον 82χρονο Αμερικανοεβραίο σοφό Ντάνιελ Κάνεμαν. Εναν σοφό που επίσης δεν ξέρει τι του γίνεται, αλλά τουλάχιστον ξόδεψε την πολυκύμαντη ζωή και τη λαμπρή του ακαδημαϊκή καριέρα για να καταλάβει, όσο γίνεται, το γιατί.

Ο Κάνεμαν, που λέτε, πήρε το Νόμπελ Οικονομίας το 2002, αλλά δεν είναι οικονομολόγος. Ψυχολόγος είναι, και μάλιστα κορυφαίος εκπρόσωπος της λεγόμενης συμπεριφορικής ψυχολογίας.

Μαζί με τον, μακαρίτη πια, φίλο και συνεργάτη του Αμος Τβέρσκι, ο «Ντάνι» μελέτησε για δεκαετίες τον μηχανισμό λήψης αποφάσεων του «εξελιγμένου» ανθρώπινου είδους, που έχει το θράσος να αυτοαποκαλείται Homo Sapiens, Σοφός Ανθρωπος, και κατέληξε σε μερικά αιρετικά μεν, δύσπεπτα, αλλά πολύ ενδιαφέροντα συμπεράσματα.

Το βασικότερο όλων, που αναδεικνύεται με μοναδικό χιούμορ και ενάργεια στο βιβλίο του «Thinking, Fast and Slow» (κυκλοφορεί από το 2013 και στα ελληνικά ως «Σκέψη, γρήγορη και αργή») είναι ότι το μυαλό μας δεν λειτουργεί ενιαία, αλλά δυαδικά, δηλαδή με δύο εντελώς διαφορετικούς και συχνά αντίθετους τρόπους σκέψης.

Από τη μια, έχουμε τη γρήγορη, την πιο ενστικτώδη και ανεπεξέργαστη, αυτή του άτριχου πιθήκου που με εξελικτικούς όρους κατέβηκε μόλις...προχτές από τα δέντρα, την οποία βάφτισε «σύστημα 1»: είναι σκέψη ζωώδης, συναισθηματική, σχεδόν αυτόματη, βασισμένη σε συμπάθειες και αντιπάθειες, στερεότυπα και νοοτροπίες που κατά κανόνα κληρονομήσαμε αμάσητες από τα μικράτα μας ή υιοθετήσαμε μεγαλώνοντας σαν απόλυτες, αξιωματικές αλήθειες. Κι από την άλλη την αργή σκέψη, το «σύστημα 2», που είναι αυτή του εξελιγμένου, «πολιτισμένου» ανθρώπου.

Είναι η δύσκολη, κοπιαστική σκέψη που βασίζεται στη λογική και γι’ αυτό μας ζορίζει πολύ περισσότερο από την άλλη, με αποτέλεσμα να την αποφεύγουμε όπως ο διάολος το λιβάνι και να σπεύδουμε πάλι πίσω στην ευκολία του ενστίκτου – χωρίς, φυσικά, και να το παραδεχόμαστε.

Ο Κάνεμαν είναι ξεκάθαρος: και τα δύο συστήματα σκέψης είναι ατελή, γεμάτα σφάλματα και λογικά άλματα και χάσματα. «Είμαι ο μνήμων εαυτός μου, και ο εμπειρικός εαυτός μου, αυτός που ζει καθημερινά τη ζωή μου, είναι για μένα ένας ξένος»...

Σε καμιά περίπτωση το «σύστημα 2» δεν είναι αλάνθαστο – αντίθετα, συχνά μας οδηγεί σε ακόμη χειρότερα λάθη, ή στο φαινόμενο της «παράλυσης διά της υπεραναλύσης», όπου από την πολλή διεξοδικότητα καταλήγουμε στην απόλυτη αδράνεια.

Εξίσου συχνά ακόμη και οι πιο λογικοί άνθρωποι ακολουθούμε με ευκολία τις συμβουλές ή τις αποφάσεις κάποιας ανώτερης «αυθεντίας», χωρίς να εντρυφούμε βαθύτερα στη λογική (ή τον παραλογισμό) της.

Πολλές φορές, λέει ο Κάνεμαν, το μυαλό μας ζορίζεται τόσο πολύ με ένα δύσκολο πρόβλημα που σπεύδει αυτομάτως να στραφεί σε ένα άλλο ζήτημα, παρεμφερές μεν, αλλά ευκολότερο.

Αλλες φορές, ακόμη και το υποτίθεται πιο αντικειμενικό «σύστημα 2» επηρεάζεται υποσυνείδητα από τις προσωπικές μας προτιμήσεις και αντιπάθειες και, σε κάθε περίπτωση, οδηγείται σε χοντρά λάθη. Ετσι κι αλλιώς, όμως, η συντριπτική πλειονότητα των αποφάσεών μας είναι διαισθητικές, συνειρμικές, σχεδόν αυτόματες – ανήκουν, κοντολογίς, στο μυαλό του πιθήκου.

Στο θαυμάσιο βιβλίο του, ο Κάνεμαν περιγράφει πως πρωτοσυνειδητοποίησε τη ματαιότητα της «λογικής» επεξεργασίας: όταν υπηρετούσε στον ισραηλινό στρατό, στη δεκαετία του 1950, αυτός και η ομάδα του επιφορτίστηκαν με το «ξεδιάλεγμα» των στρατιωτών που είχαν ηγετικά προσόντα.

Επαιρναν λοιπόν ομάδες οκτώ ατόμων, και προσπαθούσαν με βάση τα κλασικά ψυχολογικά μοντέλα να μαντέψουν ποιος είναι ο καλύτερος ηγέτης. Αμ δε! Ελάχιστες φορές έπεφταν μέσα – οι παράγοντες που καθορίζουν την «ηγετικότητα» είναι intangible, δεν χωράνε στα χαρτιά και τα βιβλία, και αναδύονται μόνο εμπειρικά, μέσα από το βάπτισμα του πυρός.

Γέροντας πια, σεβαστός από όλους αλλά όχι και πραγματικά αποδεκτός, ο Κάνεμαν ξέρει ότι παραμένει παρείσακτος, αφού οι άνθρωποι δεν θέλουν να παραδεχτούν πραγματικά τον βαθμό της αφροσύνης και της ηλιθιότητάς τους.

Αυτός ισχύει ιδιαίτερα για τους φορείς πολιτικής και στρατιωτικής εξουσίας, αλλά και τους οικονομολόγους και τους μεγαλοεπενδυτές, που –όπως προκύπτει ξεκάθαρα από το έργο του– δεν είναι τίποτε περισσότερο από μαθητευόμενοι μάγοι.

«Πολλοί άνθρωποι λένε σήμερα ότι ήξεραν πως θα ερχόταν η χρηματοπιστωτική κρίση, αλλά δεν λένε την αλήθεια. Επειτα από μια κρίση, λέμε στους εαυτούς μας ότι καταλαβαίνουμε γιατί συνέβη, και διατηρούμε την ψευδαίσθηση ότι ο κόσμος είναι κατανοήσιμος. Στην πραγματικότητα, θα έπρεπε να αποδεχτουμε ότι ο κόσμος τις περισσότερες φορές είναι ακατανόητος».

Κι αλλού: «Οι τραπεζίτες-επενδυτές πιστεύουν βαθιά σε αυτό που κάνουν. Δεν θέλουν ν’ ακούσουν ότι οι αποφάσεις τους δεν βασίζονται σε τίποτε παραπάνω από τύχη. Ολοι εμείς οι υπόλοιποι απλά πληρώνουμε την παράνοιά τους»...

https://www.efsyn.gr/arthro/otan-den-xereis-ti-soy-ginetai