Ο νεοφιλελευθερισμός ως ανθρωπολογική μετάλλαξη

 

Ηλίας Ιωακειμόγλου*    Print

Όταν ο νεοφιλελευθερισμός ανέλαβε την εξουσία, πρώτα με τη Θάτσερ και αμέσως μετά με τον Ρίγκαν, όλοι νομίσαμε ότι αυτό που ερχόταν ήταν απλώς ένας ιδιαίτερος τρόπος διαχείρισης του καπιταλισμού. Γνωρίζουμε, τώρα, ότι ο νεοφιλελευθερισμός, δηλαδή ο καπιταλισμός της εποχής μας, δεν περιορίζεται σε διαχειριστικές επιλογές, ούτε μόνο σε διαρθρωτικές αλλαγές που αλλάζουν θεσμούς της αγοράς εργασίας και του χρηματοπιστωτικού συστήματος, και άλλες που ούτως ή άλλως είναι απαραίτητες όταν θέλεις να διαχειριστείς το σύστημα με νέο, διαφορετικό τρόπο. Υπάρχει κάτι ακόμη, εξίσου σοβαρό με αυτά: ο νεοφιλελευθερισμός επιχειρεί μια ανθρωπολογική αλλαγή, να παραγάγει έναν νέο τύπο ανθρώπου κατ’ εικόνα και ομοίωση της δικής του αντίληψης για τους ανθρώπους.

Εγωιστές και άπληστοι

Ενάντια σε ολόκληρη τη φιλοσοφική παράδοση της ανθρωπότητας, μετά από πενήντα πέντε χρόνια αδιάλειπτης ηγεμονίας, ο νεοφιλελευθερισμός επιχειρεί, με κάποιες επιτυχίες, να παραγάγει έναν νέο τύπο ανθρώπου κατ’ εικόνα και ομοίωση του homo economicus, ενός φαντασιακού όντος που θέτει τον ορθολογισμό του στην υπηρεσία του εγωισμού του και της απληστίας του, ενός όντος που υποτίθεται ότι αποτελεί την ουσία αυτού που τελικά είμαστε όλοι μας. Αυτή η παραδοχή, ότι τέτοιοι είμαστε, τείνει να λειτουργήσει ως αυτοπραγματοποιούμενη προφητεία, όπως συμβαίνει με την ιδεολογία εν γένει: εάν πιστέψουμε ότι έτσι είναι οι άνθρωποι, επομένως και εμείς οι ίδιοι, θα πράττουμε και εμείς ως εγωιστικά και ανήθικα όντα που επιδιώκουν, με απολύτως ορθολογικό τρόπο, αποκλειστικά το ατομικό τους συμφέρον.

Δύο νομπελίστες εξηγούσαν κατά τις δεκαετίες που ακολούθησαν την άνοδο του νεοφιλελευθερισμού ότι αυτό το εγωιστικό, άπληστο και ορθολογικό ον δεν υπάρχει. Ο ένας, ο David Kahneman¹, απεδείκνυε ότι οι άνθρωποι δεν είναι και τόσο ορθολογικοί και μπορούν επίμονα να μην κατανοούν τι πράττουν λανθασμένα, ακόμη και όταν τους δοθούν επανειλημμένες και σαφείς εξηγήσεις σχετικά με την ορθολογική λύση του προβλήματός τους. Ο άλλος, o Amartya Sen², πιο σημαντικός αυτός, εξηγούσε με τον σαφέστερο τρόπο ότι ενίοτε, και μάλλον συχνά, δεν φερόμαστε εγωιστικά, αλλά με ενσυναίσθηση, ηθική δέσμευση μιας υπόσχεσης, ηθική υποχρέωση, καθήκον και αφοσίωση. Είμαστε rational fools, λέει ο Amartya Sen. Επομένως, οι άνθρωποι δρουν άλλοτε με κριτήριο το ατομικό συμφέρον και άλλοτε με βάση τις αξίες που ανήκουν στον αξιακό κύκλο της συλλογικότητας και της αλληλεγγύης.

Ωστόσο, οι κριτικές παρατηρήσεις του Kahneman, του Sen και άλλων ήρθαν πολύ νωρίς. Ο νεοφιλελευθερισμός ακολουθούσε ανενόχλητος τον δρόμο του, επειδή οι υποσχέσεις που είχε δώσει στην αρχή της καριέρας του δεν είχαν ακόμη διαψευστεί πλήρως. Τώρα, όμως, αυτές οι ίδιες κριτικές παρατηρήσεις είναι απολύτως επίκαιρες.

Εκτός από τον μύθο ότι είμαστε όλοι εκ φύσεως εγωιστές και άπληστοι, υπάρχουν και άλλες όψεις της επιχείρησης του νεοφιλελευθερισμού να παραγάγει έναν νέο τύπο ανθρώπου.

Η Αλήθεια, το Ωραίο, το Καλό και το Δίκαιο

Το 1994, ο Eric Hobsbawm³ μας προειδοποιούσε ότι η ανθρωπότητα βρισκόταν ήδη σε ένα κρίσιμο κατώφλι ανθρωπολογικής μετάλλαξης. Διαπίστωνε ότι είχαν ήδη τεθεί, το 1994, σε αμφισβήτηση οι ορθολογικές και αξιακές συνιστώσες του κόσμου όπως τον γνωρίζαμε μέχρι τότε και ότι ο δρόμος προς τη βαρβαρότητα είχε ανοίξει.

Ηταν και αυτή μια κρίσιμης σημασίας διαπίστωση, που αφού γοήτευσε τους πολιτικούς κύκλους της Αριστεράς, ξεχάστηκε γρήγορα επειδή ήταν πρόωρη. Πόσο επίκαιρη, όμως, είναι τώρα, μας το εξηγεί ο Dany-Robert Dufour⁴: ο νεοφιλελευθερισμός και τα ιδεολογικά του εξαπτέρυγα, ο σχετικισμός και ο μεταμοντερνισμός, επιχειρούν να επαναπροσδιορίσουν τέσσερις έννοιες: την Αλήθεια, το Ωραίο, το Καλό και το Δίκαιο. Η επιχείρηση αυτή πραγματοποιείται ενάντια σε μια φιλοσοφική παράδοση που ηγεμόνευε από τότε που ο Πλάτωνας⁵ και ο Αριστοτέλης⁶ έδωσαν τη μάχη ενάντια στους σοφιστές και φτάνει μέχρι τη στιγμή που η Μάργκαρετ Θάτσερ και οι όμοιοί της ανέλαβαν να επαναπροσδιορίσουν το νόημα της ύπαρξής μας στο αναμορφωτήριο των μεταμοντέρνων σοφιστών.

Από τις τέσσερις έννοιες που βρίσκονται σε διαδικασία επαναπροσδιορισμού ας δούμε τι συμβαίνει με την έννοια της Αλήθειας.

Τα κριτήρια του ορθολογισμού, για να δεχθούμε μιαν απόφανση ως ορθή, είναι δύο: πρώτον, η απόφανση δεν πρέπει να παραβιάζει τους κανόνες της Λογικής και, δεύτερον, δεν πρέπει να διαψεύδεται από το «κριτήριο της πρακτικής» (δηλαδή από όσα όντως συμβαίνουν στην πραγματικότητα). Αυτό το δεύτερο είναι ένα κριτήριο αντικειμενικότητας με την έννοια πως ό,τι είναι αληθινό έχει αντικειμενική ύπαρξη, δεν εξαρτάται από τον υποκειμενισμό μας, την αντίληψή μας και τη διάθεσή μας.

Οταν μια απόφανση δεν αντιβαίνει σε αυτά τα δύο κριτήρια δύναται να επικυρωθεί κοινωνικά ως ορθή, όχι ως ατομική υπόθεση (όπου ο καθένας μπορεί να πιστεύει ό,τι θέλει) αλλά κοινωνικά (δηλαδή να εγκρίνεται από τους άλλους ως έγκυρη).

Η επέλαση των βαρβάρων

Ο μεταμοντερνισμός7 και ο σχετικισμός είναι οι θεωρίες της απελευθέρωσης από τα δεσμά των κριτηρίων που χρησιμοποιεί ο ορθολογισμός. Τώρα, θριαμβεύουν οι αφορισμοί, ο αυτοπροσδιορισμός, τα tweets με τις αρλούμπες του προέδρου των ΗΠΑ, οι ψευδο-συλλογισμοί και οι μάχες εντυπώσεων. Εδώ, όλα ισχύουν ή δεν ισχύουν ανάλογα με τη διάθεσή μας και οι αξίες μας είναι και αυτές σχετικές. Δεν υπάρχει μία και μοναδική αλήθεια, αλλά πολλές μικρές αφηγήσεις και όλα κρέμονται στον αέρα χωρίς υλική βάση, δηλαδή χωρίς αντικειμενική ύπαρξη. Ακόμη και οι νόμοι της φύσης είναι απλές κοινωνικές συμβάσεις, λένε, αλλά αυτό αρνούνται να το επαληθεύσουν διότι δεν τολμούν να πηδήξουν από τον 21ο όροφο μιας πολυκατοικίας, όπως τους προκαλούσε να κάνουν ο Alan Sokal, καθηγητής Θεωρητικής Φυσικής, σε μια μεγάλη συζήτηση που διεξάχθηκε τριάντα χρόνια πριν.

Πώς γίνεται, όμως, αυτός ο μεταμοντέρνος χυλός να απολαμβάνει κοινωνική επικύρωση, αφού δεν επικυρώνεται κοινωνικά με βάση τα κριτήρια του ορθολογισμού; Η ψευδο-επικύρωση συνίσταται απλώς στην αναγνώριση των ομοίων μας: εάν δηλαδή διατυπώσουμε έναν ισχυρισμό που γίνεται αποδεκτός και από άλλους, όσο και αν αυτός δεν αντέχει στη δοκιμασία των κανόνων της Λογικής και του κριτηρίου της πρακτικής, τότε μπορεί να ψευδο-επικυρωθεί κοινωνικά, αν μη τι άλλο στο εσωτερικό μιας πολιτικής ή κοινωνικής ομάδας. Οσο μάλιστα πληθύνονται όσοι πιστεύουν σε μια δοξασία, τόσο πιο γρήγορα αυτή διαδίδεται με την απαίτηση να εμφανίζεται ως αλήθεια. Αυτή η επικύρωση είναι πλαστή από την άποψη της λογικής, είναι όμως πολύ πραγματική από την άποψη των πρακτικών συνεπειών της όταν μετατρέπεται σε μαζική ιδεολογία, σε δημαγωγία, σε υλική δύναμη.

Σε αυτό το σημείο βρισκόμαστε τώρα, στον προθάλαμο της βαρβαρότητας για τον οποίο μας προειδοποιούσε ο Eric Hobsbawm. Εναν προθάλαμο σχετικά αδιαφανή, διότι η ανθρωπολογική μετάλλαξη δεν προχωράει κυρίως με νόμους και διακηρύξεις, και πολύ σπάνια χορεύει στην κεντρική πολιτική σκηνή. Αποτελείται από διαδικασίες που αναπτύσσονται εκεί έξω, στην κοινωνική ζωή.

 

(1) Kahneman D. (2003), Maps of Bounded Rationality, The American Economic Review, 93(5), 1449-1475 και Kahneman D. (1994), New Challenges to the Rationality Assumption, Journal of Institutional and Theoretical Economics, 150(1), 18-44.

(2) Sen A.K. (1977), Rational Fools: A Critique of the Behavioural Foundations of Economic Theory, Philosophy and Public Affairs, 6, No. 4 (Summer), 317-344.

(3) Eric Hobsbawm (1994[2004]), Η εποχή των άκρων, εκδόσεις Θεμέλιο.

(4) Dany-Robert Dufour (2018), Le bon, le juste et le beau, Revue du MAUSS n° 51, εκδόσεις La Découverte.

(5) Πλάτων, Σοφιστής, μετάφραση Δημήτρη Γληνού, εκδόσεις Ζαχαρόπουλος.

(6) Αριστοτέλης, Οργανον 3: Τοπικών Ζ-Θ, Περί των σοφιστικών ελέγχων, εκδόσεις Κάκτος, 1994.

(7) Κώστας Σκορδούλης και Ευγενία Κολέζα (1997), «Mεταμοντέρνος» σχετικισμός και επιστημονική ορθολογικότητα (Με αφορμή την υπόθεση Sokal), περιοδικό Θέσεις, τεύχος 60.

 https://www.efsyn.gr/stiles/apopseis/480365_o-neofileleytherismos-os-anthropologiki-metallaxi

Δημοκρατία και «νεκροπολιτική»

 

Η Δημοκρατία στη Δυτική Σκέψη κορυφώθηκε σε μια σχέση εξάρτησης, έτσι όπως τη θεμελιώνει ο Εγελος στη Φαινομενολογία του Πνεύματος (1807) στο κεφάλαιο IV, στη διαλεκτική του Κυρίου και του Δούλου. Δηλαδή ότι η διαλεκτική σχέση μεταξύ Κυρίου και Δούλου είναι αμετακίνητη στην ιστορία.

Πολύ μελάνι έπεσε από τότε για τη σχέση μεταξύ Κυρίου και Δούλου ως σχέση εξαρτημένη και ανυπέρβλητη, φθάνοντας έως και τα ψυχαναλυτικά κείμενα του Ζακ Λακάν που τη σχέση αυτή την εντάσσει σε επίπεδο ιδεοληπτικής εμμονής (l’attitude de l’obsessionnel), ενός αδιέξοδου.

Μια ακόμη απόχρωση αυτής της σχέσης Κυρίου – Δούλου μάς δίνει ο Ζιλ Ντελέζ στο έργο του Présentation de Sacher-Masoch, (1971), που ως πολιτικός και κοινωνικός ανατόμος μάς περιγράφει μια σχέση οριακή και ταυτόχρονα «ευνουχιστική» που έγινε συνθήκη της ζωής μας.

Πολύ έξυπνα ο Ζιλ Ντελέζ βάζει τα όριά μας στη σχέση μεταξύ μαζοχισμού και σαδισμού. Τι μας λέει λοιπόν: ο σαδιστής έχει ανάγκη από θεσμούς (θα λέγαμε ότι εκεί βρίσκονται οι λαοί με παράδοση στη συμμετοχική δημοκρατία) και αυτό γιατί ο σαδιστής σκέφτεται και λειτουργεί με όρους θεσμοποιημένης κατοχής. Στην άλλη πλευρά βρίσκεται ο μαζοχιστής, ο οποίος σκέφτεται και λειτουργεί με όρους συμβεβλημένης συμμαχίας (Ιερά Συμμαχία, η συμμαχία του Αξονα, κ.λπ.).

Ο πλανήτης σήμερα απολιθώνεται σ’ ένα μεγάλο στρατόπεδο που άλλοτε θα χαλαρώνει και άλλοτε θα αυστηροποιείται, ανάλογα με τις προβλέψεις της τεχνοεπιστήμης. Και οι πολίτες του παγκόσμιου στρατοπέδου θα κρατούνται σαν «γυμνές ζωές» μέσα στο στρατόπεδο, όπως λέει ο Τζ. Αγκάμπεν, δηλαδή θα είναι στερημένοι από δικαιικές δικαιωματικές υποστάσεις. Ο πλανήτης-στρατόπεδο θα αποτελεί τον νέο παγκοσμιοποιημένο τόπο της μερικής προστασίας και της ελλειμματικής υπόστασης. Αντλούμε στοιχεία για το πώς θα λειτουργεί το νέο πλανητικό στρατόπεδο από τον Joseph-Achille Mbembe, ο οποίος αναφέρεται στη νεκροπολιτική ως διάσταση της Βιοεξουσίας και της Βιοπολιτικής. Οι πολίτες, θα μας πει ο J.-A. Mdembe, θα υποβάλλονται σε αστικό και κοινωνικό θάνατο, τα δικαιώματα θα αποχρωματίζονται, η κοινωνική προστασία θα εξουδετερώνεται και η ζωή θα εισέρχεται σε επισφαλείς συνθήκες. Οι όροι διαβίωσης θα αγγίζουν τον απομονωτισμό της Παλαιστίνης και την εξορία της ζωής του απαρτχάιντ της Νότιας Αφρικής.

Ο χωροχρόνος του ανθρώπου θα εντάσσεται σε συνθήκες πειθαρχικής συσκευής. Με άλλα λόγια, η νεκροπολιτική θα εκφράζει, σύμφωνα πάντα με τον J.-A. Mdembe, τις σύγχρονες μορφές υποταγής της ζωής στη δύναμη του θανάτου. Ο Ντελέζ μάς δίνει έναν εξαιρετικό τρόπο για να καταλάβουμε πώς περάσαμε από τις πειθαρχήσεις στους ελέγχους. Ο άνθρωπος των πειθαρχήσεων, θα υποστηρίξει ο Ντελέζ, ήταν ασυνεχής παραγωγός ενέργειας, ενώ ο άνθρωπος του ελέγχου είναι κυματοειδής διαγγελέας ενός συνεχούς φάσματος που πάει πέρα από κάθε αρχή και μετά από κάθε τέλος.

Επιπλέον η νεκροπολιτική θα αποδομήσει το σύστημα της αστικής Δημοκρατίας. Πρώτον: οι θεσμοί θα αποτελούν φαινόμενα αντιθέσεων του κέντρου εξουσίας και ως εκ τούτου θα έχουν μια γενική παθολογία, που σημαίνει ότι θα αυτονομούνται διαρκώς από την κοινωνική τους αποστολή. Και δεύτερον: θα λειτουργούν στο φάσμα της θεσμικής υποκρισίας της συναίνεσης που θα απαιτεί τη διαθεσιμότητα των πολιτών/υπηκόων στις αποφάσεις της εξουσίας. Το κύκλωμα ζωή-κοινωνία, φύση-πολιτισμός, όπως θα έλεγε ο Λεβί-Στρος, από τη νεκροπολιτική δεν αναγνωρίζεται. Και αυτό γιατί επενδύει σε μια αντιμετάθεση, όχι εκείνης που ξεκινά από το φαντασιακό/συμβολικό στο πραγματικό, αλλά του πραγματικού που θα υπερέχει του φαντασιακού/συμβολικού.

Απόστολος Αποστόλου*

* Καθηγητής Πολιτικής και Κοινωνικής Φιλοσοφίας

 https://www.efsyn.gr/stiles/triti-matia/480468_dimokratia-kai-nekropolitiki

Μπορεί να κλείσει η περίοδος της ματαιότητας;

·         ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΧΡΙΣΤΟΠΟΥΛΟΣ

 

·         12 Ιουλίου 2025 07:20

Σε μια χώρα χωρίς σοβαρά θεσμικά αντίβαρα, το μόνο αντίβαρο που μετράει είναι η αντιπολίτευση. Πολιτική ή κοινωνική. Τα υπόλοιπα ασθενούν ή απλώς υπάρχουν μόνο για τους τύπους. Ακόμα και στις Ηνωμένες Πολιτείες, τα περίφημα checks and balances πλέον ατροφούν σε βαθμό κακουργηματικό και ο Πρόεδρος κάνει ό,τι πραγματικά θέλει.

Στην Ελλάδα τι θα περίμενε κανείς με έναν πρωθυπουργό Βοναπάρτη; Εδώ είναι σαν να έχουμε έναν πανίσχυρο Πρόεδρο αυτοκρατορικού τύπου και όχι φυσικά συντονιστή της κυβέρνησης η οποία «καθορίζει και κατευθύνει την πολιτική της χώρας» (82 Σ). Αδιανόητες πολιτειακές εξουσίες για τον Έλληνα πρωθυπουργό. Αυτός, ως γνωστόν, επανέρχεται δήθεν στον συνταγματικά προσήκοντα ρόλο, αυτόν του συντονιστή, όταν αποκαλύπτονται οι αμαρτίες. Τότε «δεν ξέρει».

Κάπως έτσι, η αίσθηση του κενού εδραιώνεται. Γίνεται απελπισία. Μοιάζει ανώφελο που διαμαρτυρόμαστε για τη δημοκρατία, τα δικαιώματα και το κράτος δικαίου. Μπορεί να είμαστε ακόμα και «βολικοί» που αναδεικνύουμε αυτά τα θέματα ενώ οι κυβερνώντες συνεχίζουν να μοχλεύουν δημόσιο χρήμα, να καταχρώνται δημόσια περιουσία, να μοιράζουν επιδοτήσεις αλά ΟΠΕΚΕΠΕ, να αγοράζουν, να δανείζουν, να συμβουλεύουν επιχειρήσεις και funds, να πλουτίζουν με λεφτά του κράτους. Και μείς να «φλυαρούμε» για δικαιώματα εργαζομένων, φτώχεια, υποκλοπές, ναυάγια, μετανάστες χωρίς χαρτιά, χειραγωγούμενη δικαιοσύνη και ανεξάρτητες αρχές.

Τέτοια ειδημοσύνη για το χρήμα, είναι αλήθεια, δεν την έχουμε. Αυτοί πάλι ξέρουν. Τούτη τη δουλειά κάνανε κάποιοι ως ιδιώτες, αυτή συνεχίζουν ως ταγοί του δημοσίου συμφέροντος. Γράφω «ταγοί του δημοσίου συμφέροντος», αυτοσαρκαζόμενος, με μια αγανάκτηση που σπάνια θυμάμαι να με κυριεύει. Μου έλεγε ερευνητής δημοσιογράφος τον οποίο εκτιμώ απεριόριστα ότι αυτά με τα οποία ασχολούμαστε «εξυπηρετούν», κατά κάποιον κυνικό τρόπο, την κυβέρνηση. Επείσθην δυστυχώς. Άλλα πονάνε.

Ο γράφων ανήκει κατεξοχήν σε αυτούς τους μειοψηφικούς που έχουν μάλλον γίνει βαρετοί στη δημόσια σφαίρα με την επανάληψη της αναφοράς στις πρακτικές απαξίωσης των ανθρώπων: υποκλοπές, Πύλος, ιθαγένεια, αστυνομική βία, ευτελισμός των θεσμών, χειραγώγηση ανεξαρτήτων αρχών και δικαιοσύνης, ατιμωρησία, έλλειμμα πλουραλισμού στην ενημέρωση …

Ασύδοτοι οι κρατούντες αδιαφορούν. Μόνο τα Τέμπη τους κλόνισαν. Τώρα ζορίζονται κάπως με το φαγοπότι του ΟΠΕΚΕΠΕ που δείχνει την ακατάσχετη βουλιμία και διαχρονική φαυλότητα της παράταξης που κυβερνάει αυτόν τον τόπο, κάνοντας ένα ακόμη damage control. Μέχρι σήμερα πάντως, με αυτή τη μεροληπτική επικοινωνιακή ομοβροντία των μίντια, την δικαιοσύνη σε χειμέριο ύπνο και την Αριστερά σε συνθήκη συντριβής, τα καταφέρνουν. Τα καταφέρνουν κυρίως, ωστόσο, διότι ο λαός γνωρίζει και δεν εκπλήσσεται από τη φαυλότητα. Έχει μάθει και ζει μέσα, από και παρά αυτήν. Γι’αυτό, εκπλήσσομαι που κάποιοι στην Αριστερά κάθε φορά που αποκαλύπτεται ένα σκάνδαλο της Δεξιάς περιμένουν ότι θα πέσει η κυβέρνηση. Αν ήταν η Δεξιά να πέφτει υπό το βάρος των σκανδάλων της, δεν θα έκανε άλλη δουλειά…

Κάνω όμως εδώ και μια προσωπική αυτοκριτική. Λυπάμαι που μπορεί να υπήρξαμε και μέρος αυτού του προβλήματος, να λειτουργήσαμε και ως οι «χρήσιμοι ηλίθιοι» των θεσμών, της δημοκρατίας και των δικαιωμάτων. Αναφέρομαι, ασφαλώς, και σε μένα προσωπικά. Κάποιοι άλλοι – δυσανάλογα πολλοί πλέον – κυβερνάνε ως golden boys της πολιτικής που μοιράζουν γενναιόδωρα χρήμα προς άμβλυνση των ηθικών αναστολών των από κάτω ορόφων. Οι εξαιρέσεις επιβεβαιώνουν τον κανόνα. Να την πάλι η ελληνική πυραμίδα. Και όλα αυτά, πριν καν κλείσει δεκαπενταετία από τη χρεοκοπία της χώρας. Χωρίς αιδώ. Και εμείς ασχολούμαστε με δικαιώματα, λογοδοσία, δημοκρατία και με κάτι «ανοησίες» που διευκολύνουν το έργο που εκείνοι ακάματοι συνεχίζουν.

Ποτέ δεν ασχοληθήκαμε με κείνα που δεν μας ενδιέφεραν και δεν ξέραμε. Αυτό όμως δεν είναι «ηθικό πλεονέκτημα» όπως ανιστόρητα κάποιοι αριστεροί πιθανώς ακόμη νομίζουν. Είναι η ιστορία της Ελλάδας. Για λόγους που αφορούν αυτή την ιστορία, οι περισσότεροι δεν γίναμε σύμβουλοι επιχειρήσεων. Ο εμπορικός ανταγωνισμός δεν είναι το φόρτε μας. Δεν ξέρουμε από οπλικά συστήματα και τις μίζες τους. Ακούμε με δέος για εκατομμύρια, δισεκατομμύρια ευρώ σε εταιρίες πληροφορικής και τεχνολογίας. Σε αυτά δεν έχουμε επαρκή τεχνογνωσία.

Όμως, τελικά, η βάση της κοινωνίας μας είναι αυτή, που σε τελευταία ανάλυση, μας καθορίζει. Το απλό αυτό μάθημα μαρξιστικής πολιτικής οικονομίας η Δεξιά φαίνεται ότι το έμαθε καλύτερα από τους αριστερούς ταγούς του δημοκρατικού εποικοδομήματος στη Μεταπολίτευση. Και το πληρώνουμε αδρά.

Δεν θέλω να παρεξηγηθώ: ορθώς αγωνιστήκαμε και αυτονόητα ορθώς συνεχίζουμε να αγωνιζόμαστε. Χωρίς αγώνα, ο συσχετισμός γίνεται χειρότερος. Με τους αγώνες κερδίσαμε ρωγμές. Αυτές παλεύουμε να μεγαλώσουμε. Όμως μαθαίνουμε επώδυνα ότι οι ρωγμές συχνά επουλώνονται.

Δυστυχώς πλέον, έχουμε γίνει πολύ προβλέψιμοι. Επομένως, έχουμε λόγο να αμφιβάλουμε για την αποτελεσματικότητά μας και χρειάζεται να σκεφτούμε πιο ανορθόδοξα, out of the box που λένε κι οι Βρετανοί. Να ακολουθήσουμε τον Μπρεχτ, όμως, που μας φωνάζει: «μην παινέψεις την αμφιβολία που καταντάει απελπισία». Έχει μεγάλη σημασία αυτό. Αλλιώς ο πεσιμισμός καταβάλει και οδηγεί στην ιδιώτευση.

Κλείνουμε:

Η ιστορία είναι γεμάτη από δύο ειδών περιόδους: στην πρώτη, την πιο σπάνια, οι άνθρωποι θεωρούν ότι μπορούν να διευρύνουν ανυπολόγιστα τα όρια των πολιτικών τους πρωτοβουλιών. Εδώ περισσεύει το θάρρος και ο ενθουσιασμός, αλλά απουσιάζει η επίγνωση. Οι δεύτερες είναι λιγότερο επικίνδυνες, αλλά πιο συχνές και θλιβερές σε μακρά διάρκεια. Σε αυτές, ισχύει το αντίστροφο. Πριν δέκα χρόνια, με το δημοψήφισμα του 2015 έκλεισε η πρώτη περίοδος. Δεν γνωρίζω ειλικρινά αν αρκεί μια δεκαετία ώστε να αρχίσει να κλείνει η δεύτερη.

Σε αυτήν την περίοδο, η ματαιότητα είναι παρούσα. Το ξέρουμε διότι μας αφορά. Προσπαθώ να την αποκωδικοποιήσω. Να την ερμηνεύσω: όχι μόνο διότι είναι ανακούφιση καμιά φορά να μοιράζεται τον πόνο του κάποιος, αλλά γιατί από αυτή την προσπάθεια επαφής κάτι καλό μπορεί να προκύψει. Είναι πιο έντιμο να μοιραζόμαστε την αδυναμία μας. Και σε τελευταία ανάλυση, η ειλικρίνεια είναι πολιτική αρετή.

 https://www.news247.gr/gnomes/borei-na-kleisei-i-periodos-tis-mataiotitas/