Η δύναμη του βλέμματος

Συντάκτης: 

Θανάσης Γιαλκέτσης

Συμπληρώθηκαν φέτος τριάντα χρόνια από τον θάνατο του Πρίμο Λέβι (1919-1987). Ο Ιταλοεβραίος Λέβι πήρε μέρος στην Αντίσταση και στη δράση μιας αντάρτικης ομάδας, προσκείμενης στην οργάνωση «Δικαιοσύνη και ελευθερία» που είχε ιδρύσει ο σοσιαλιστής Κάρλο Ροσέλι. Τον Δεκέμβριο του 1943, τον συνέλαβαν και στη συνέχεια τον έστειλαν στο Αουσβιτς, από όπου βγήκε ημιθανής τον Ιανουάριο του 1945.

Το πρώτο βιβλίο του με τίτλο «Εάν αυτό είναι ο άνθρωπος» (ελληνική έκδοση: Αγρα 1997) είναι η πιο συγκλονιστική μαρτυρία που γράφτηκε ποτέ για τη ζωή στα ναζιστικά στρατόπεδα συγκέντρωσης. Η μεγάλη αξία αυτού του έργου έγκειται κυρίως στο ότι ο Λέβι βρήκε τη δύναμη για να αντλήσει από τη φρίκη της ναζιστικής κόλασης όχι μια οργισμένη επιθυμία για εκδίκηση, αλλά ένα εξαιρετικά πολύτιμο μάθημα ανθρωπιάς και δικαιοσύνης.

Το κείμενο που ακολουθεί είναι απόσπασμα από την ομιλία που εκφώνησε ο Ισραηλινός συγγραφέας Νταβίντ Γκρόσμαν στις 6 Νοεμβρίου, στη Γένοβα, κατά την τελετή στην οποία τιμήθηκε με την απονομή του «διεθνούς βραβείου Πρίμο Λέβι 2017».

Τα έργα του Πρίμο Λέβι με συνοδεύουν από τότε που διάβασα για πρώτη φορά «Το περιοδικό σύστημα». Ενώ διάβαζα, αισθανόμουν ότι, σελίδα μετά τη σελίδα, το βιβλίο αυτού του συγγραφέα, αυτού του ανθρώπου, παρόμοια με άλλα τρία ή τέσσερα βιβλία, μου υποδείκνυε έναν μοναδικό και ιδιαίτερο τρόπο όχι μόνον να παρατηρώ τη ζωή, αλλά να τη ζω. Θα ήθελα να μοιραστώ μαζί σας μερικές σκέψεις που έκανα πρόσφατα ξαναδιαβάζοντας το «Εάν αυτό είναι ο άνθρωπος», το πρώτο βιβλίο του Λέβι, στο οποίο αφηγείται τους περίπου δώδεκα μήνες που πέρασε στο στρατόπεδο εξόντωσης του Αουσβιτς.

Θα μπορούσαμε να μιλάμε ώρες και μέρες γι’ αυτό το έργο, για την αναστάτωση που προκαλεί στον αναγνώστη ακριβώς εξαιτίας του νηφάλιου και διαυγούς ύφους του συγγραφέα, ακόμα και όταν περιγράφει τις πιο τρομακτικές φρικαλεότητες που υπέστησαν ποτέ ανθρώπινες υπάρξεις, τη διαδικασία της καταστροφής και της απώλειας κάθε ανθρώπινου γνωρίσματος όχι μόνον από μέρους των ναζιστών και των υποτακτικών τους, αλλά και από τα θύματα.

Επειδή όμως ο χρόνος δεν θα αρκούσε, επέλεξα να μιλήσω για τη μοναδική, κρίσιμη, ανθρώπινη επαφή που ο Λέβι είχε στο Αουσβιτς με έναν άνθρωπο που ονομαζόταν Λορέντσο.

«Η ιστορία της σχέσης μου με τον Λορέντσο -γράφει ο Πρίμο Λέβι- είναι μακριά και σύντομη μαζί, απλή και αινιγματική· είναι η ιστορία μιας εποχής και μιας κατάστασης που είναι άγνωστες στην πραγματικότητα του σήμερα, και γι’ αυτό νομίζω ότι μπορεί να γίνει κατανοητή μόνο όπως γίνονται κατανοητά τα γεγονότα του μύθου και της ιστορίας.

Με λίγα λόγια, η ιστορία συνοψίζεται στο εξής: ένας Ιταλός πολίτης μου έφερνε ένα κομμάτι ψωμί και τα περισσεύματα του συσσιτίου του κάθε μέρα επί έξι μήνες· μου χάρισε μια δική του φανέλα γεμάτη μπαλώματα· έγραψε στην Ιταλία μια κάρτα για μένα και μου έδωσε την απάντηση. Για όλα αυτά, δεν ζήτησε και ούτε δέχτηκε καμία ανταμοιβή, γιατί ήταν καλός και απλός, και δεν πίστευε ότι κάνουμε καλό για να ανταμειφθούμε».

Και συνεχίζει ο Λέβι: «Για τους πολίτες εμείς είμαστε οι παρίες. Οι πολίτες, λίγο-πολύ ξεκάθαρα και με όλες τις αποχρώσεις ανάμεσα στην περιφρόνηση και τον οίκτο, σκέφτονται ότι για να έχουμε καταδικαστεί σε αυτού του είδους τη ζωή, για να έχουμε ξεπέσει σε αυτή την κατάσταση πρέπει να μας βαραίνει κάποια μυστηριώδης, ανεξίτηλη ενοχή.

»Μας ακούνε να μιλάμε σε διαφορετικές γλώσσες, ακατανόητες γι’ αυτούς και αλλόκοτες σαν φωνές ζώων· μας βλέπουν υποταγμένους, χωρίς μαλλιά, χωρίς όνομα, χωρίς αξιοπρέπεια, κάθε μέρα δαρμένους, κάθε μέρα περισσότερο ελεεινούς, χωρίς ποτέ να διαβάσουν στα μάτια μας τον πόθο της εξέγερσης, τη γαλήνη ή την πίστη. Μας ξέρουν σαν κλέφτες και αναξιόπιστους, λασπωμένους, ρακένδυτους και πεινασμένους, και συγχέοντας το αποτέλεσμα με την αιτία, μας θεωρούν άξιους της αθλιότητάς μας. Ποιος θα μπορούσε να διακρίνει τα πρόσωπά μας;».

Διαβάζω την περιγραφή του Πρίμο Λέβι για το πώς οι φύλακες, οι κάπο και οι πολίτες έβλεπαν τους Εβραίους κρατούμενους και για το πώς ο απλός εργάτης Λορέντσο έβλεπε εκείνον και σκέφτομαι πόσο μεγάλη είναι η δύναμη του βλέμματος και πόσο κρίσιμος είναι ο τρόπος με τον οποίο παρατηρούμε ένα πρόσωπο· ένα πρόσωπο που θα μπορούσε να είναι ο συνεργάτης μας, ο γιος μας, ένας συνάδελφος, ένας γείτονας, όποιος έχει μια ορισμένη σημασία στη ζωή μας και, φυσικά, ακόμη και ένας εντελώς άγνωστος και μερικές φορές ακόμη και ένας εχθρός.

Ενας απλός εργάτης που ονομαζόταν Λορέντσο είδε τον Πρίμο Λέβι όπως βλέπουμε έναν άνθρωπο. Αρνήθηκε να παραγνωρίσει την ανθρώπινη υπόστασή του, να συνεργαστεί με εκείνους που ήθελαν να την εξαλείψουν, και, ενεργώντας έτσι, ούτε λίγο-ούτε πολύ του έσωσε τη ζωή. Τόσο απλή και μεγαλειώδης υπήρξε αυτή η συμπεριφορά του. Σκέφτομαι τη δύναμη ενός καλοσυνάτου βλέμματος στη ζωή ενός προσώπου.

Οχι μόνον στις περιστάσεις ακραίας τρέλας του Αουσβιτς, αλλά στην κανονική καθημερινή ζωή. Κι αυτό με κάνει να ξανασκεφτώ μια γυναίκα που γνώρισα, η οποία, όταν ζήτησε από τον άνδρα με τον οποίον ήταν ερωτευμένη να την παντρευτεί, του υποσχέθηκε ότι θα τον έβλεπε πάντα με καλοσυνάτα μάτια: «Με τα μάτια ενός μάρτυρα γεμάτου αγάπη», του είπε. Και ο άνδρας σκέφτηκε ότι ποτέ στη ζωή του δεν του είχαν πει κάτι τόσο ωραίο.

Εχω την εντύπωση ότι όποιος έχει το προνόμιο να έχει έναν στοργικό μάρτυρα στη ζωή του ή και μόνον ένα μάρτυρα που αναζητάει το καλό μέσα του, για να το κάνει να αναδυθεί, έχει πολλές πιθανότητες να γίνει ένα καλύτερο πρόσωπο, ίσως και λίγο πιο ευτυχισμένο. Αν διαθέτουμε το προνόμιο να έχουμε κάποιον στη ζωή μας που να μας κοιτάει με μάτια γεμάτα αγάπη, τότε αυτό το βλέμμα μάς λέει ότι ίσως μέσα μας υπάρχει κάτι καλύτερο από αυτό που νομίζαμε, από αυτό που τολμούσαμε να πιστεύουμε.

Ο Λορέντσο, ένας απλός Ιταλός εργάτης, επέμενε να βλέπει τον Πρίμο Λέβι με τα μάτια ενός ανθρώπου και βρέθηκε μπροστά σε έναν άνθρωπο. Οχι μπροστά σε έναν κρατούμενο χωρίς ταυτότητα, όχι μπροστά σε έναν νεκρό που βάδιζε με ένα νούμερο χαραγμένο στο μπράτσο αντί για όνομα και επώνυμο. Ο Λορέντσο αρνήθηκε να συμμορφωθεί με την αξίωση των κυρίαρχων-τυράννων να βλέπει τους κρατούμενους από τη δική τους σκοπιά. Είδε τον Πρίμο Λέβι όπως βλέπουμε έναν άνθρωπο και, βλέποντας έτσι, άλλαξε τον χαρακτήρα της κατάστασης στην οποία βρίσκονταν.

Από τη στιγμή που καλοσυνάτα μάτια, που πιστεύουν σε μας, μας υποδεικνύουν μια δυνατότητα διαφορετικού τύπου, κρυμμένη ακόμη και σε μας επειδή έχει καταπιεστεί από άλλους, από μας τους ίδιους ή από τις αντίξοες περιστάσεις της ζωής, μια δυνατότητα στην οποία δεν τολμούσαμε πλέον να ελπίσουμε και που ίσως είχαμε εντελώς ξεχάσει, υπάρχουν περισσότερες πιθανότητες αυτή η δυνατότητα να μετατραπεί σε πραγματικότητα. Και εμείς να έχουμε περισσότερες πιθανότητες λύτρωσης. […]

https://www.efsyn.gr/arthro/i-dynami-toy-vlemmatos