Whiplash- Χωρίς Μέτρο

Μέσα σε μια εβδομάδα έτυχε να δω στην ίδια αίθουσα τον Δαναό, δύο θεωρητικά διαμετρικά αντίθετες ταινίες. Την πρώτη Τετάρτη ένα σκληρό κοινωνικό δράμα στη νοηματική γλώσσα, χωρίς υπότιτλους αλλά με φυσικούς ήχους, την «Φυλή» στην οποία έχω αναφερθεί αναλυτικά σε προγενέστερο post και την επόμενη Πέμπτη το «Whiplash» με μουσικούς ήχους σε απίστευτα κρεσέντο, κοψίματα, και μουσικά ραπίσματα. Οι βασικοί ήρωες σε αυτήν την jazz μουσική ταινία είναι δύο: Ο διευθυντής της ανώτερης μουσικής σχολής, ιδιόμορφος, σχεδόν σαδιστικά απαιτητικός δάσκαλος και μαέστρος, Τέρενς Φλέτσερ (Τζ.Κ. Σίμονς) και ο επίδοξος jazz ντράμερ Άντριου (Μάιλς Τέλερ) να προσπαθεί να αποδώσει το κομμάτι του τίτλου (Whiplash), ομότιτλο, του σαξοφωνίστα Χάνκ Λέβι (Hank Levy) και ασφαλώς και μια σειρά από άλλα κομμάτια.

 

Μέντορας του δασκάλου, που αναφέρεται στη ταινία αρκετές φορές, είναι ο καταπληκτικός jazz ντράμερ Buddy Rich και ο Charlie Parker με μια ανεκδοτολογική συνεισφορά: Ο ντράμερ Τζο Τζόουνς σε κάποια μη ελεγχόμενη περίσταση με πολλά νεύρα πέταξε ένα πιατίνι προς το μέρος του Charlie Parker γιατί έχανε τον ρυθμό, ήταν «not my tempo» όπως επαναληπτικά φωνάζει στην ταινία ο Τέρενς Φλέτσερ. Ο Charlie Parker όχι μόνο σώθηκε από σοβαρό τραυματισμό αλλά πείσμωσε τόσο πολύ που μέσα από επίμονη εξάσκηση άρχισε να πλησιάζει το μέγεθος με το οποίο καταχωρήθηκε στην μουσική ιστορία της jazz.

 

Διάβασα από διάφορους κριτικούς ότι η ταινία είναι ένα κομψοτέχνημα για την ηθική της παιδείας και τα όρια της πειθαρχίας. Η δική μου άποψη, που την τσέκαρα και με δυο-τρεις άλλους που την είδαν, είναι ότι η ταινία, εκτός από το σπάνιο μουσικό μεδούλι της, είναι μια αμερικανιά στις υπερβολές της και στην προτεσταντική ηθική της, που πατάει ευτυχώς πάνω σε δύο εκπληκτικές ερμηνείες των βασικών ηθοποιών, στους ρόλους μαθητή και δασκάλου. Χωρίς αυτά τα στοιχεία έχουμε ένα σαδιστή δάσκαλο και έναν επίδοξο ντράμερ που η κινηματογραφημένη υπερβολή του φτάνει στην αξέχαστη σκηνή που μετά από αυτοκινητιστικό ατύχημα του, ο Άντριου, σαν αίλουρος βγαίνει από το αναποδογυρισμένο αυτοκίνητο και τρέχει παρανοϊκά να προλάβει την παράσταση του. Ο δάσκαλος του, μολονότι τον βλέπει μέσα στα αίματα, δεν επεμβαίνει καθόλου…παρά τον αφήνει να παίξει μέχρι τελικής καταρρεύσεως…

Σε διάφορες σκηνές της ταινίας παρατηρούμε τον φιλόδοξο ντράμερ να ματώνει κυριολεκτικά από την υπερπροσπάθεια. Όπως αναφέρει στην Εφημερίδα των Συντακτών και ο Αλέξανδρος -Δράκος- Κτιστάκης ντράμερ, παραγωγός κι εκπαιδευτικός: «…Από τη μία, ματωμένα χέρια και πρησμένα, πληγωμένα δάχτυλα είναι παντελώς εκτός πραγματικότητας. Αυτό μπορεί να συμβεί μόνο όταν κάνεις κάτι τραγικά λάθος στη μελέτη σου ως μουσικός, που σημαίνει ότι πρέπει να σταματήσεις αμέσως τον τρόπο με τον οποίο μελετάς και να αλλάξεις μέθοδο.» 

Πάντως το «Whiplash», πέρα από τις υπερβολές του, μουσικά έχει ένα διαολεμένο ρυθμό, καταπληκτικά κινηματογραφικά κοψίματα που δεν έχουν καμία σχέση με video clip art κόλπα και καταλήγει σε μια ανατροπή που επιτρέπει στον θεατή να χειροκροτήσει αυθόρμητα μια συνολικά με πολύ καλή αίσθηση του μέτρου σκηνοθεσία, που αφήνει σημαντικές παρακαταθήκες για μελλοντικές αξιόλογες ταινίες.

http://www.efsyn.gr/arthro/i-jazz-den-vafetai-sto-aima

Ορλάντο

Είναι σχετικά σπάνιο να ξαναδείς μια κινηματογραφική ταινία μετά από πολλά χρόνια και να διαπιστώσεις πως η ταινία παραμένει φρέσκια στην επίδραση της, χωρίς να έχει περάσει από πάνω της η πατίνα του χρόνου. Αναφέρομαι στο «Ορλάντο» της Σάλι Πότερ (Sally Potter) του 1992, με τους Τίλντα Σουίντον (Tilda Swinton), Μπίλι Ζέιν (Billy Zane), Τζίμι Σόμερβιλ (Jimmy Somerville) με καταπληκτική φωτογραφία του Aleksei Rodionov και μουσική των David Μotion και Sally Potter. Η ταινία είναι το ταξίδι στο χρόνο ενός ευγενή της ελισαβετιανής εποχής, που ζει μέχρι σήμερα, πρώτα σαν άνδρας και μετά ως γυναίκα. Τον κεντρικό ρόλο υποδύεται η Tilda Swinton με απίστευτη πλαστικότητα και αληθοφάνεια εντυπωσιάζοντας τόσο σαν άντρας όσο και ως γυναίκα. Το φιλμ, έχοντας εικαστική καταγωγή τις ταινίες του Γκριναγουέι, γοητεύει τις αισθήσεις με κάδρα εκπληκτικής εικαστικής ομορφιάς, συνοδευόμενα από μια εξίσου εντυπωσιακή μουσική, που χρησιμεύει αφενός μεν ως σχόλιο στη δράση και αφετέρου τονίζει την ιστορική εξέλιξη. Το «Ορλάντο» βραβεύτηκε στο Διεθνές Φεστιβάλ Θεσσαλονίκης του 1992 με τα βραβεία του Χρυσού Αλέξανδρου, καλλιτεχνικής προσφοράς και γυναικείου ρόλου.

Η ταινία μένει αρκετά πιστή στο ομότιτλο βιβλίο της Βιρτζίνια Γούλφ στο οποίο βασίζεται. Η Βιρτζίνια Γούλφ, όταν γράφει τον «Ορλάντο» το 1928, είναι γοητευμένη από τη Βίτα Σάκβιλ-Γουέστ μια αριστοκράτισσα, την οποία γνώρισε το 1922 και συνδέθηκε στενά μαζί της ως το 1925 που ενσαρκώνει στα μάτια της όλη τη σειρά των προγόνων της, καθώς είχε τη δύναμη να σαγηνεύει εξίσου άντρες και γυναίκες. Η μυθιστοριογράφος και ποιήτρια Βίτα Σάκβιλ-Γουέστ, το πρότυπο του/της Ορλάντο, ανήκε στη διάσημη οικογένεια των Σάκβιλς. Ο πύργος του Νολ, που τόσο γοήτευε την Βιρτζίνια Γουλφ, βρισκόταν στην κατοχή τους από το 16ο αιώνα. Τον είχε προσφέρει η Βασίλισσα Ελισάβετ στον ξάδελφό της Τόμας Σάκβιλ. Η Βίτα ήταν ένα πλάσμα με έντονη προσωπικότητα και ισχυρή αμφισεξουαλική γοητεία που αδιαφορούσε για τις κοινωνικές συμβάσεις. Λέγεται μάλιστα πως ντυμένη σαν νεαρός άντρας και με το όνομα Τζούλιαν οδηγούσε τη φίλη της Βάιολετ Κέπελ σε ένα πανδοχείο σαν να ήταν νιόπαντρο ζευγάρι. Η Βάιολετ αποτέλεσε το πρότυπο της Σάρα, της γοητευτικής Ρωσίδας που ερωτεύτηκε ο Ορλάντο και υπάρχει σαν ηρωίδα και στην ταινία της Σάλι Πότερ.

Πάντως τόσο στο βιβλίο όσο και στην ταινία, ο Ορλάντο στην αρχή σαν άντρας κι ύστερα σαν γυναίκα, στο διάστημα της μακραίωνης ζωής του, δοκιμάζει όλες τις εμπειρίες όπως την αγωνία και το πάθος της καλλιτεχνικής δημιουργίας, τις χαρές και τις λύπες του έρωτα, τη λαχτάρα για δόξα, την απογοήτευση από τους ανθρώπους, τη μοναξιά και την περισυλλογή, ετερόκλητες περιπέτειες, την εύνοια των ισχυρών, πλούτη και μεγαλεία, αλλά όχι τον θάνατο (ή μήπως η αλλαγή φύλου, που στην ταινία γίνεται υπέροχα αυθαίρετα, μπορεί να θεωρηθεί σαν μια γέννηση ή ένας θάνατος;). Η ταινία με τον ιδιόρρυθμο μαγνητισμό της Tilda Swinton σου δημιουργεί ένα αίσθημα ευφορίας και αισιοδοξίας, τελειώνοντας υπέροχα με την συνοδεία ενός έξοχου μουσικού κομματιού που ανοίγει αυτό το σημείωμα χωρίς να είναι spoiler για αυτούς που δεν την έχουν δει.

Η Φυλή (The Tribe / Plemya)

Ξεκινώντας από μια στάση λεωφορείων, η ταινία προοδευτικά μας υποδεικνύει τον ήρωα που θα κατευθυνθεί σε ένα οικοτροφείο για κωφάλαλους στο  Κίεβο  και θα προσπαθήσει να εγκλιματιστεί σε αυτό. Μετά από μια αρχική σκηνή διδασκαλίας των κωφαλάλων, που θα είναι και η μοναδική στην ταινία αρχίζει να σκιαγραφείται η πραγματική ζωή στο οικοτροφείο που έχει ως κύρια συστατικά την βία,  τις συμμορίες,  κάποιους συγκεκριμένους κώδικες τους, μια ιδιόμορφα δομημένη εξουσία και την  υποταγή σε αυτή. Ο νεαρός­ Σεργκέι  για να επιβιώσει θα γίνει μέλος της κυρίαρχης συμμορίας και θα ερωτευτεί μία από τις συμμαθήτριές του που δουλεύει ως πόρνη. Ο σκληρός έρωτας που θα ζήσει θα τον οπλίσει να παραβιάσει  τους άγραφους νόμους της «φυλής», σε ένα σκληρό κοινωνικό δράμα γυρισμένο στη νοηματική γλώσσα (χωρίς υπότιτλους και αφήγηση off , αλλά με φυσικούς ήχους) και βραβευμένο στις Κάνες, στη Θεσσαλονίκη και στα Ευρωπαϊκά Βραβεία.

Το σκηνοθετικό ντεμπούτο του 40χρονου Ουκρανού Μίροσλαβ Σλαμποσπίτσκι αναρωτιέται για τη δύναμη της σιωπής, για την επικοινωνία των χειρονομιών, αλλά και για τις  ανθρώπινες ανάγκες κι επιθυμίες που παραμένουν, παρ΄όλα αυτά, ίδιες. Το επίτευγμα του σκηνοθέτη  είναι ότι παρακολουθείς την ταινία και καταλαβαίνεις άρτια  ότι συμβαίνει, αν και η επικοινωνία μεταξύ των ηρώων της ταινίας  γίνεται με τη νοηματική και με τη γλώσσα του σώματος.   

Η πλοκή της «Φυλής» είναι γνώριμη σε πολλές κινηματογραφικές περιπέτειες που αφορούν την ενηλικίωση και τον υπόκοσμο, με τον ήρωα να επιβιώνει δυναμικά σε μια καινούργια εχθρική πραγματικότητα. Ακόμη και η διαδικασία μέσα από την οποία ο Σεργκέι θα έρθει αντιμέτωπος με μοίρα του, αν και υπερβολικά βίαιη είναι σχεδόν προβλέψιμη στο ιδιαίτερα σκληρό φινάλε της ταινίας. Στον  σκηνοθέτη μπορείς να καταλογίσεις  υπέρμετρη σκληρότητα στις επιλογές του,  που σου μεταφέρουν ενδεχομένως  κάτι  από τον εκφασισμό της ουκρανικής κοινωνίας, μιας χώρας σε εμφύλια διαμάχη με αλληλοσυγκρουόμενα συμφέροντα και στρατόπεδα.  Στον κόσμο της ταινίας γρήγορα διαπιστώνεις  πως η βία  είναι η πραγματικά επικυρίαρχη, ενώ  η κάμερα αεικίνητη την παρακολουθεί να αναπτύσσεται σε διαφορές σκηνές κλιμακούμενης βιαιότητας. Έτσι σου δίνεται η εντύπωση πως και ο  λόγος να μην είχε εκπέσει από την ταινία, τα λόγια  δεν θα μπορούσαν  να βοηθήσουν  τους ήρωες από την αναπόδραστη πορεία τους.             

Η προσκόλληση στο παρόν συσκοτίζει το παρελθόν και το μέλλον

Γεννημένος το 1946, ο Francois Hartog, ένας από τους πιο αξιόλογους Γάλλους ιστορικούς, διδάσκει σήμερα στην Ecole des Hautes Etudes en Sciences Sociales στο Παρίσι. Είναι συγγραφέας πολλών βιβλίων, μεταξύ των οποίων περιλαμβάνεται «Ο καθρέφτης του Ηρόδοτου». Στα ελληνικά κυκλοφορεί το βιβλίο του «Καθεστώτα ιστορικότητας» (2014), εκδόσεις «Αλεξάνδρεια» στο οποίο αναλύει διεξοδικά τα θέματα με τα οποία καταπιάνεται επιγραμματικά στην συνέντευξη την οποία παραχώρησε στον Τάσο Τσακίρογλου της «Εφημερίδας των Συντακτών». Τα «Καθεστώτα ιστορικότητας» αναφέρονται στο ότι  οι εμπειρίες του χρόνου ποικίλλουν  και κάθε κοινωνία διατηρεί ιδιαίτερη σχέση μαζί του. Ο γάλλος ιστορικός συγκρίνει τους τρόπους με τους οποίους αρθρώνονται αυτές προτείνοντας μια νέα έννοια που ονομάζει «καθεστώς ιστορικότητας». Ασχολούμενος, μεταξύ άλλων, με τον Οδυσσέα αλλά και τον Αυγουστίνο και τις «Εξομολογήσεις» του  καθώς και τον Σατωμπριάν, θεωρώντας δε σημείο καμπής την Γαλλική Επανάσταση,  διαπιστώνει την επικράτηση ενός παρόντος ατέρμονου («παροντισμός»)  και την υποχώρηση της προσδοκίας του μέλλοντος μετά την κατάρρευση των ουτοπιών και της ιδέας της αέναης προόδου.

• Έχετε δηλώσει ότι περάσαμε από τον «μελλοντισμό» στον «παροντισμό». Τι ακριβώς εννοείτε;

Ο χρόνος που εισήγαγε η Γαλλική Επανάσταση ήταν προσανατολισμένος στο μέλλον και βασιζόταν στην έννοια της προόδου, η οποία έγινε η λέξη-κλειδί της σύγχρονης εποχής. Παρέμεινε αληθινή ανάμεσα στο 1789 και στο 1989, για να αναφερθούμε σε δύο συμβολικές ημερομηνίες. Μετά απ’ αυτό, η Ευρώπη άρχισε να βιώνει ένα «κλείσιμο» του μέλλοντος και μια διεύρυνση του παρόντος: το να βλέπεις μπροστά και να στοχάζεσαι για το μέλλον έγινε όλο και πιο δύσκολο. Η προοπτική εξαφανίστηκε από την ατζέντα.

• Ποιες είναι οι συνέπειες της πνευματικής στάσης να θεωρούμε ότι το παρόν είναι ο μοναδικός ορίζοντας της ανθρώπινης συνθήκης;

Η συνέπεια είναι να μην μπορούμε να βγάλουμε νόημα ούτε για το παρελθόν ούτε για το μέλλον. Κατά έναν τρόπο, τόσο το μέλλον όσο και το παρελθόν κανιβαλίζονται από το διευρυνόμενο παρόν. Στο προηγούμενο καθεστώς της ιστορικότητας το φως ερχόταν από το μέλλον και φώτιζε το παρόν και το παρελθόν. Όταν το παρόν γίνεται, για να το πούμε έτσι, ο μοναδικός ορίζοντας, είναι πολύ δύσκολο να διατυπώσουμε ένα όραμα ή να κάνουμε προβλέψεις. Για να το εκφράσω με οξύτητα, από τη μία μεριά έχεις όλο μεγαλύτερους και ταχύτερους υπολογιστές οι οποίοι κάνουν όλη τη δουλειά και από την άλλη έχεις άνεργους ανθρώπους, για τους οποίους η λέξη σχέδιο δεν σημαίνει απολύτως τίποτα.

• Η παρούσα οικονομική κρίση στην Ευρώπη έχει φέρει στο προσκήνιο τα ιστορικά θέματα και τον τρόπο που βλέπουμε τη σχέση μεταξύ παρόντος και παρελθόντος. Διάφορες πολιτικές δυνάμεις προσπαθούν να οικοδομήσουν ταυτότητες μέσω της παραποίησης του παρελθόντος. Πώς μπορούμε να αντισταθούμε σ’ αυτήν την τάση;

Στην παρούσα παγκόσμια κρίση ο χρόνος διαδραματίζει ένα σημαντικό ρόλο. Σε πολιτικό επίπεδο, η επιρροή του είναι ορατή. Τα παραδοσιακά πολιτικά κόμματα είναι χαμένα και οι πολιτικοί κατηγορούνται ότι δεν διαθέτουν κανένα όραμα ή ότι απλώς ανακυκλώνουν τα παλιά. Αλλά ποιος μπορεί να προσποιηθεί ότι διαθέτει; Η επανάσταση έχει εξαφανιστεί από τον ορίζοντα, οι μεταρρυθμίσεις μεταφράζονται σε περικοπές, η πρόοδος έχει χάσει την ελκτική της δύναμη και οι καταστροφές βρίσκονται γύρω μας. Μια «λύση» είναι το να επικαλείσαι κάποιο μυθικό παρελθόν και να χτίζεις πάνω του κάποιες ψεύτικες ταυτότητες, προκειμένου να προστατευτείς από τους εχθρούς, τόσο του εξωτερικού (Βρυξέλλες) όσο και του εσωτερικού (μετανάστες).

• Στην Ελλάδα και στην Ισπανία η Αριστερά αμφισβητεί την κυριαρχία των συντηρητικών, αλλά το μέλλον δείχνει πολύ αβέβαιο και από πολλούς ανθρώπους γίνεται αντιληπτό όχι σαν υπόσχεση αλλά ως απειλή, καθώς η κατεύθυνση της Ε.Ε. δείχνει πολύ καταστροφική. Βλέπετε κάποια δυνατότητα να αντιστραφεί αυτή η κατάσταση;

Θα δούμε. Αλλά μην ξεχνάτε ότι η Ε.Ε. βρίσκεται στην ίδια κατάσταση. Η σύλληψη της ιδέας της Ένωσης έγινε σε μια περίοδο στην οποία η πρόοδος αποτελούσε την κινητήρια δύναμη, όταν η Δυτική Ευρώπη απασχολούνταν με την ανοικοδόμηση και βρισκόταν στον Ψυχρό Πόλεμο, ο οποίος ήταν ένας ανταγωνισμός μεταξύ δύο «μελλοντισμών», του «λαμπρού μέλλοντος» και του «αμερικάνικου ονείρου». Όταν ο κόσμος κατέρρευσε, η Ε.Ε. δεν είχε φυσικά άλλη επιλογή από το να αποκτήσει νέα μέλη, αλλά έγινε όλο και πιο εμφανές ότι η οικοδόμηση μιας ολοκληρωτικά νέας πολιτικής οντότητας προσανατολισμένης στο μέλλον δεν βρισκόταν πια στην ατζέντα των μελών. Τα έθνη επιστρέφουν στο προσκήνιο.

• Η σύγχρονη έννοια της Ιστορίας, η οποία επιβλήθηκε από την Ευρώπη, ήταν έμφορτη με την πρόοδο των πολιτισμών και φιλοδοξούσε να γίνει η ατμομηχανή του σύγχρονου κόσμου, αλλά και ο τελικός του κριτής. Ποια είναι η αντίληψη για την Ιστορία σήμερα;

Η σύγχρονη έννοια της Ιστορίας (με κεφαλαίο το Ι) υπήρξε η μεγάλη πίστη του σύγχρονου κόσμου: ξεκίνησε από την Ευρώπη και έγινε, κατά τη διάρκεια του 19ου και κυρίως του 20ού αιώνα, το καθολικό μέτρο για το πού βρίσκονται οι άλλοι λαοί στην κλίμακα της Ιστορίας. Φυσικά, μια τέτοια αντίληψη δεν ισχύει πλέον, αλλά δεν υπάρχει καμία νέα επικρατούσα αντίληψη της Ιστορίας. Αυτό που μπορεί να παρατηρήσει κάποιος είναι μια νέα συγκρότηση στην οποία η ανάμνηση, η κληρονομιά, οι τελετές μνήμης και η ταυτότητα έχουν γίνει οι κυρίαρχες έννοιες. Στον δημόσιο χώρο μας αυτές διαδραματίζουν πλέον τον κύριο ρόλο. Έχουν πέσει στα χέρια των πολιτικών και συχνά εργαλειοποιούνται. Όμως αρχικά χρησιμοποιούνταν από διάφορες μειονότητες, οι οποίες προέβαλλαν κάποιες διεκδικήσεις έναντι της Ιστορίας, την οποία αντιμετώπιζαν λιγότερο ή περισσότερο ως μια επίσημη Ιστορία. Και αυτό προκειμένου να δώσουν φωνή σ’ αυτούς που την στερούνταν. Ένα άλλο χαρακτηριστικό είναι η πρόσφατη διεύρυνση μιας παγκόσμιας Ιστορίας, δηλαδή μιας Ιστορίας που έχει στόχο να δει το ιστορικό φαινόμενο από μια παγκόσμια οπτική. Το ερώτημα είναι πώς μπορεί κάποιος να αποκτήσει μια παγκόσμια οπτική; Παραμένει και μια τελευταία ερώτηση: η σύγχρονη έννοια της Ιστορίας βασίστηκε σε ένα χρόνο προσανατολισμένο στο μέλλον. Σε ένα χρόνο προσανατολισμένο στο παρόν, ποια νέα αντίληψη της Ιστορίας μπορούμε να διαμορφώσουμε, η οποία θα αναγνωρίζει αυτή την αλλαγή στη σχέση μας με τον χρόνο και θα προτείνει ένα νέο τρόπο νοηματοδότησης του παρελθόντος και του μέλλοντος στον σύγχρονο κόσμο;

 http://www.efsyn.gr/arthro/i-proskollisi-sto-paron-syskotizei-parelthon-kai-mellon