Γεννημένος
το 1946, ο Francois Hartog,
ένας από τους πιο αξιόλογους Γάλλους ιστορικούς, διδάσκει σήμερα στην Ecole des Hautes Etudes en Sciences Sociales στο Παρίσι. Είναι συγγραφέας πολλών βιβλίων,
μεταξύ των οποίων περιλαμβάνεται «Ο καθρέφτης του Ηρόδοτου». Στα ελληνικά
κυκλοφορεί το βιβλίο του «Καθεστώτα ιστορικότητας» (2014), εκδόσεις
«Αλεξάνδρεια» στο οποίο αναλύει διεξοδικά τα θέματα με τα οποία καταπιάνεται
επιγραμματικά στην συνέντευξη την οποία παραχώρησε στον Τάσο Τσακίρογλου της «Εφημερίδας
των Συντακτών». Τα «Καθεστώτα ιστορικότητας» αναφέρονται στο ότι οι εμπειρίες του χρόνου ποικίλλουν και κάθε κοινωνία διατηρεί ιδιαίτερη σχέση
μαζί του. Ο γάλλος ιστορικός συγκρίνει τους τρόπους με τους οποίους αρθρώνονται
αυτές προτείνοντας μια νέα έννοια που ονομάζει «καθεστώς ιστορικότητας».
Ασχολούμενος, μεταξύ άλλων, με τον Οδυσσέα αλλά και τον Αυγουστίνο και τις «Εξομολογήσεις»
του καθώς και τον Σατωμπριάν, θεωρώντας
δε σημείο καμπής την Γαλλική Επανάσταση, διαπιστώνει την επικράτηση ενός παρόντος
ατέρμονου («παροντισμός») και την
υποχώρηση της προσδοκίας του μέλλοντος μετά την κατάρρευση των ουτοπιών και της
ιδέας της αέναης προόδου.
• Έχετε δηλώσει ότι περάσαμε
από τον «μελλοντισμό» στον «παροντισμό». Τι ακριβώς εννοείτε;
Ο χρόνος που εισήγαγε η Γαλλική Επανάσταση
ήταν προσανατολισμένος στο μέλλον και βασιζόταν στην έννοια της προόδου, η
οποία έγινε η λέξη-κλειδί της σύγχρονης εποχής. Παρέμεινε αληθινή ανάμεσα στο
1789 και στο 1989, για να αναφερθούμε σε δύο συμβολικές ημερομηνίες. Μετά απ’
αυτό, η Ευρώπη άρχισε να βιώνει ένα «κλείσιμο» του μέλλοντος και μια διεύρυνση
του παρόντος: το να βλέπεις μπροστά και να στοχάζεσαι για το μέλλον έγινε όλο
και πιο δύσκολο. Η προοπτική εξαφανίστηκε από την ατζέντα.
• Ποιες είναι οι συνέπειες της
πνευματικής στάσης να θεωρούμε ότι το παρόν είναι ο μοναδικός ορίζοντας της
ανθρώπινης συνθήκης;
Η συνέπεια είναι να μην
μπορούμε να βγάλουμε νόημα ούτε για το παρελθόν ούτε για το μέλλον. Κατά έναν
τρόπο, τόσο το μέλλον όσο και το παρελθόν κανιβαλίζονται από το διευρυνόμενο
παρόν. Στο προηγούμενο καθεστώς της
ιστορικότητας το φως ερχόταν από το μέλλον και φώτιζε το παρόν και το παρελθόν.
Όταν το παρόν γίνεται, για να το πούμε έτσι, ο μοναδικός ορίζοντας, είναι πολύ
δύσκολο να διατυπώσουμε ένα όραμα ή να κάνουμε προβλέψεις. Για να το εκφράσω με
οξύτητα, από τη μία μεριά έχεις όλο μεγαλύτερους και ταχύτερους υπολογιστές οι
οποίοι κάνουν όλη τη δουλειά και από την άλλη έχεις άνεργους ανθρώπους, για
τους οποίους η λέξη σχέδιο δεν σημαίνει απολύτως τίποτα.
• Η παρούσα οικονομική κρίση
στην Ευρώπη έχει φέρει στο προσκήνιο τα ιστορικά θέματα και τον τρόπο που
βλέπουμε τη σχέση μεταξύ παρόντος και παρελθόντος. Διάφορες πολιτικές δυνάμεις
προσπαθούν να οικοδομήσουν ταυτότητες μέσω της παραποίησης του παρελθόντος. Πώς
μπορούμε να αντισταθούμε σ’ αυτήν την τάση;
Στην παρούσα παγκόσμια
κρίση ο χρόνος διαδραματίζει ένα σημαντικό ρόλο. Σε πολιτικό επίπεδο, η επιρροή
του είναι ορατή. Τα παραδοσιακά πολιτικά κόμματα είναι χαμένα και οι πολιτικοί
κατηγορούνται ότι δεν διαθέτουν κανένα όραμα ή ότι απλώς ανακυκλώνουν τα παλιά.
Αλλά ποιος μπορεί να προσποιηθεί ότι διαθέτει; Η επανάσταση έχει εξαφανιστεί
από τον ορίζοντα, οι μεταρρυθμίσεις μεταφράζονται σε περικοπές, η πρόοδος έχει
χάσει την ελκτική της δύναμη και οι καταστροφές βρίσκονται γύρω μας. Μια «λύση» είναι το να επικαλείσαι κάποιο
μυθικό παρελθόν και να χτίζεις πάνω του κάποιες ψεύτικες ταυτότητες,
προκειμένου να προστατευτείς από τους εχθρούς, τόσο του εξωτερικού (Βρυξέλλες)
όσο και του εσωτερικού (μετανάστες).
• Στην Ελλάδα και στην Ισπανία
η Αριστερά αμφισβητεί την κυριαρχία των συντηρητικών, αλλά το μέλλον δείχνει
πολύ αβέβαιο και από πολλούς ανθρώπους γίνεται αντιληπτό όχι σαν υπόσχεση αλλά
ως απειλή, καθώς η κατεύθυνση της Ε.Ε. δείχνει πολύ καταστροφική. Βλέπετε
κάποια δυνατότητα να αντιστραφεί αυτή η κατάσταση;
Θα δούμε. Αλλά μην ξεχνάτε
ότι η Ε.Ε. βρίσκεται στην ίδια κατάσταση. Η
σύλληψη της ιδέας της Ένωσης έγινε σε μια περίοδο στην οποία η πρόοδος
αποτελούσε την κινητήρια δύναμη, όταν η Δυτική Ευρώπη απασχολούνταν με την
ανοικοδόμηση και βρισκόταν στον Ψυχρό Πόλεμο, ο οποίος ήταν ένας ανταγωνισμός
μεταξύ δύο «μελλοντισμών», του «λαμπρού μέλλοντος» και του «αμερικάνικου
ονείρου». Όταν ο κόσμος κατέρρευσε, η Ε.Ε. δεν είχε φυσικά άλλη επιλογή από το
να αποκτήσει νέα μέλη, αλλά έγινε όλο και πιο εμφανές ότι η οικοδόμηση μιας
ολοκληρωτικά νέας πολιτικής οντότητας προσανατολισμένης στο μέλλον δεν
βρισκόταν πια στην ατζέντα των μελών. Τα έθνη επιστρέφουν στο προσκήνιο.
• Η σύγχρονη έννοια της
Ιστορίας, η οποία επιβλήθηκε από την Ευρώπη, ήταν έμφορτη με την πρόοδο των
πολιτισμών και φιλοδοξούσε να γίνει η ατμομηχανή του σύγχρονου κόσμου, αλλά και
ο τελικός του κριτής. Ποια είναι η αντίληψη για την Ιστορία σήμερα;
Η σύγχρονη έννοια της Ιστορίας (με κεφαλαίο
το Ι) υπήρξε η μεγάλη πίστη του σύγχρονου κόσμου: ξεκίνησε από την Ευρώπη και
έγινε, κατά τη διάρκεια του 19ου και κυρίως του 20ού αιώνα, το καθολικό μέτρο
για το πού βρίσκονται οι άλλοι λαοί στην κλίμακα της Ιστορίας. Φυσικά, μια
τέτοια αντίληψη δεν ισχύει πλέον, αλλά δεν υπάρχει καμία νέα επικρατούσα
αντίληψη της Ιστορίας. Αυτό που μπορεί να παρατηρήσει κάποιος είναι
μια νέα συγκρότηση στην οποία η ανάμνηση, η κληρονομιά, οι τελετές μνήμης και η
ταυτότητα έχουν γίνει οι κυρίαρχες έννοιες. Στον δημόσιο χώρο μας αυτές
διαδραματίζουν πλέον τον κύριο ρόλο. Έχουν πέσει στα χέρια των πολιτικών και
συχνά εργαλειοποιούνται. Όμως αρχικά χρησιμοποιούνταν από διάφορες μειονότητες,
οι οποίες προέβαλλαν κάποιες διεκδικήσεις έναντι της Ιστορίας, την οποία
αντιμετώπιζαν λιγότερο ή περισσότερο ως μια επίσημη Ιστορία. Και αυτό
προκειμένου να δώσουν φωνή σ’ αυτούς που την στερούνταν. Ένα άλλο
χαρακτηριστικό είναι η πρόσφατη διεύρυνση μιας παγκόσμιας Ιστορίας, δηλαδή μιας
Ιστορίας που έχει στόχο να δει το ιστορικό φαινόμενο από μια παγκόσμια οπτική.
Το ερώτημα είναι πώς μπορεί κάποιος να αποκτήσει μια παγκόσμια οπτική;
Παραμένει και μια τελευταία ερώτηση: η σύγχρονη έννοια της Ιστορίας βασίστηκε
σε ένα χρόνο προσανατολισμένο στο μέλλον. Σε ένα χρόνο προσανατολισμένο στο
παρόν, ποια νέα αντίληψη της Ιστορίας μπορούμε να διαμορφώσουμε, η οποία θα
αναγνωρίζει αυτή την αλλαγή στη σχέση μας με τον χρόνο και θα προτείνει ένα νέο
τρόπο νοηματοδότησης του παρελθόντος και του μέλλοντος στον σύγχρονο κόσμο;
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου