Χάρης Ναξάκης*
Επιμέλεια: Γιώργος Σταματόπουλος
Στις
16 Ιουλίου του 1918, ρακένδυτος και με μόνη συντροφιά μια ταμπακιέρα με καπνό,
ο παππούς μου ο Αντωνάκης, μικροκαμωμένος, εξ ου και το υποκοριστικό, αλλά
γενναίος, επιστρέφει με μια ολιγοήμερη άδεια στο Κολυμπάρι Χανίων. Η ισπανική
γρίπη είχε ήδη γίνει πανδημική. Ήταν έξι χρόνια φαντάρος, Πρώτος και Δεύτερος
Βαλακανικός πόλεμος, Πρώτος Παγκόσμιος, σίγουρα όχι από επιλογή. Από “συνήθεια”
συνέχισε να είναι φαντάρος μέχρι την Μικρασιατική καταστροφή του 1922. Ο
θάνατος όμως τον καλωσόρισε στην πόρτα του σπιτιού του. Η 19χρονη γυναίκα του,
όμορφη σαν τα κρύα τα νερά, είχε μόλις βάλει το κλειδί στην πόρτα του σπιτιού
τους, δεν πρόλαβε να ανοίξει, σωριάστηκε στην είσοδο, πέθανε από την ισπανική
γρίπη. Ο παππούς ξαναπαντρέυτηκε, ο όλεθρος του ιού, ο θάνατος της πρώτης
γυναίκας του, γέννησε τη ζωή, τον πατέρα μου, τον αδερφό μου κι εμένα.
Ο
προσωκρατικός φιλόσοφος Ηράκλειτος είχε συλλάβει αυτό το τραγικό παιγνίδι της
μοίρας (της ύπαρξης), που η νεωτερική φιλοσοφία απωθεί από τη σκέψη της αναζητώντας
επίγειους και ουράνιους παραδείσους, αναφέροντας: “το ίδιο πράγμα υπάρχει σ'
εμάς, το ζωντανό και το πεθαμένο, το νέο και το γερασμένο, γιατί αυτά
μεταβάλλονται σ' εκείνα κι εκείνα σε αυτά”. Ο κόσμος είναι ευτυχώς ατελής,
διότι αν ήταν τέλειος δεν θα μπορούσε να εξελιχθεί και “ζωογόνο” στοιχείο της
ατέλειας είναι οι ιοί και τα μικρόβια, δηλαδή ο θάνατος, που γεννάει νέα ζωή.
Χωρίς την θνητότητα, τον θρήνο μιας απώλειας και την γεννητικότητα, το κλάμα
ενός μωρού, δεν υπάρχει ανθρώπινος βίος. Η δυτική σκέψη στις διάφορες εκφάνσεις
της αρνείται το πεπερασμένο της ύπαρξης και για να αντιμετωπίσει αυτή την
αδυσώπητη αλήθεια φοράει μάσκες. Ο στόχος είναι η απώθηση της επίγνωσης της
τραγικής περατότητας της ύπαρξης, της συνείδησης της θνητής μας κατάστασης, της
κατανόησης όπως αναφέρει ο Φ.Νταμπούρ (Μακάριοι οι θνητοί, Εκδόσεις μάγμα), ότι
ανήκουμε στο ανθρώπινο είδος επειδή είμαστε θνητοί, γεγονός που μετατρέπει την
περατότητά μας σε μια έκρηξη ζωής, δημιουργικότητας και οδύνης. Η μάσκα
λειτουργεί ως μηχανισμός εξαπάτησης και αυτοεξαπάτησης διότι όπως θαυμάσια
αναλύει ο R. Trivers στο βιβλίο του “ Η μωρία των ανοήτων”,
εξαπατούμε τον εαυτό μας προκειμένου να μπορέσουμε αποτελεσματικότερα να
εξαπατήσουμε τους άλλους. Ο μηχανισμός δε αυτός είναι μια υπερμάσκα, σύμφυτη με
τον homo sapiens.
Η
ατομικιστική μάσκα: Το απελευθερωμένο από κάθε περιορισμό άτομο,αυτό που είναι
ελεύθερο να ασκήσει τα ελαττώματά του, η κουλτούρα του εγωισμού και του
ναρκισσιστικού ατομισμού, η ζωή χωρίς όρια διότι αυτά περιστέλλουν την
ελευθερία του εγώ, το δικαίωμα του καθενός να ζει όπως επιθυμεί ενισχύοντας το
εγώ και φονεύοντας το εμείς, τον άλλο, αυτά είναι ό,τι στον δυτικό πολιτισμό
αναφέρεται ως ανθρώπινα δικαιώματα. Ο κυρίαρχος φιλελεύθερος ατομικισμός, το
αυτοαναφορικό άτομο, δεν θα συντάξει ποτέ μια διακήρυξη των ανθρωπίνων
υποχρεώσεων διότι διεκδικεί μόνο δικαιώματα και δεν αναλαμβάνει υποχρεώσεις. Το
να μένουμε στο σπίτι είναι αναχρονισμός γιατί στερείται από την ικανοποίηση η
μηχανή κατανάλωσης επιθυμιών και εμπορευμάτων στην οποία έχει μεταμορφωθεί ο
σύγχρονος ατομικιστής. Ελευθερία (κατανάλωση) ή θάνατος. Μένοντας στο σπίτι
μπορώ να περιορίσω εθελούσια τις ανάγκες μου και να προστατεύσω βέβαια την
κοινότητα. Οι ισχυροί οικογενειακοί δεσμοί στην Ελλάδα επέτρεψαν στους ανθρώπους
να προστατεύσουν τους δικούς τους τη στιγμή που στην αναπτυγμένη δύση πέθαιναν
αβοήθητοι στα γηροκομεία. Αν η ευθύνη ήταν κατά κύριο λόγο ατομική, όπως
διαφημίζει το φιλελεύθερης έμπνευσης σύνθημα, τότε το άτομο ορθολογικά
σκεπτόμενο θα ταύτιζε την μεγιστοποίηση του ατομικού του συμφέροντος με την
εγκατάληψη των αντιπαραγωγικών γερόντων. Ο τρόπος που πεθαίνουν οι γέροντες
είναι ο άκαρδος πολιτισμός των νεότερων.
Η
κοινωνιοκεντρική μάσκα: Ο άνθρωπος είναι μια κοινωνική και πολιτισμική
κατασκευή. Την μετατροπή του σώματος (της φύσης) σ' αυτή τη μυθοπλασία την
εισήγαγε ο Σάρτρ στο “ Είναι και Μηδέν”, η Μποβουάρ στο “Δεύτερο φύλο” και την
εξέλιξε ο Φουκό που θεωρεί ότι η ανθρώπινη ταυτότητα είναι απεριόριστα πλαστική
και περιλαμβάνει μόνο επίκτητα και όχι έμφυτα χαρακτηριστικά. Ο Φουκό λέει ότι
δεν υπάρχει λόγος για έναν άντρα να αποδεχτεί την αρσενικότητά του. Αρκεί να
θέλεις να είσαι άλλος για να γίνεις άλλος. Η τέλεια μάσκα. Για να παρατηρήσει
σαρκαστικά ο Μ. Ονφρέ ότι η αλλαγή φύλου δεν γίνεται διαβάζοντας Φουκό αλλά
χειρουργικά και με ορμονοθεραπείες. Την περιγραφή του ανθρώπου ως αφύσικου,
χωρίς ιδιότητες και ουσία, που πάνω της εγγράφει η όποια εξουσία όποια
ταυτότητα θέλει συνέχισε ο ιταλός φιλόσοφος Τ. Άγκαμπεν οδηγώντας την παραπάνω
λογική στα άκρα σε άρθρο του στην εφημερίδα il manifesto: “Αφού η
τρομοκρατία δεν λειτουργεί πλέον ως αιτία για έκτακτα μέτρα, η επινόηση μιας
πανδημίας προσφέρει την τέλεια αφορμή ώστε να επεκταθεί η εφαρμογή τους” και
συνέχισε συγκρίνοντας τις φυλακές υψίστης ασφαλείας με την καραντίνα. Η
πανδημία είναι λοιπόν κοινωνικό κατασκεύασμα, εφεύρεση της εξουσίας, για να
επιβάλλει μια κατάσταση φόβου και ελέγχου στου υπηκόους, την επιτήρηση ως
κανόνα.Πρόκειται για μια άλλη εκδοχή των θεωριών συνωμοσίας ότι ο ιός
κατασκευάστηκε σε εργαστήριο. Η φύση είναι παρούσα και ενίοτε είναι υπό
προϋποθέσεις φονική, η πανδημία είναι υπαρκτή και βεβαίως θα επιταχύνει την
ψηφιακή επιτήρηση και τις διάφορες μορφές τηλεργασίας, αλλά αυτά έχουν
ξεκινήσει ήδη εδώ και μια εικοσαετία.
Η
τεχνοεπιστημονική μάσκα: Η πανδημία είναι η παταγώδης κατάρρευση ενός
πολιτισμικού υποδείγματος που στηρίζεται στην νεοτερική φενάκη (μάσκα) ότι ο
άνθρωπος ξέκοψε από τη φύση, είναι μόνο κοινωνικό δημιούργημα, και με όπλο την
ακαταμάχητη επιστήμη θα αποφυσικοποιήσει την ύπαρξη. Αλήθεια πόσες φορές η
επιστήμη δεν διακήρυξε τον οριστικό θάνατο των ιών και των μικροβίων; Η
πεποίθηση αυτή στηρίζεται στην ορθολογική ματαιοδοξία ότι τίποτα στη φύση δεν
είναι απρόσιτο στην γνώση. Η γνώση όμως είναι αέναα ατελής, οι εξηγήσεις έχουν
όρια. Οι νεοτερικές κοινωνίες των φώτων συνεχίζουν να είναι στο σκοτάδι. Η
επιδίωξη της επιστήμης να αναγορευτεί σε επίγειο θεό θα διαρκέσει μέχρι να
εμφανιστεί η νέα πανδημία. Γι' αυτό κάθε φορά ανανεώνει την προσδοκία (μάσκα)
για την ανακάλυψη ενός υπερφαρμάκου, μέχρι η τεχνοεπιστήμη να μας μετατρέψει
μέσω των γενετικών χειρισμών του γονιδιώματος σε άτρωτους μετανθρώπους. Ο
τελικός νικητής της πανδημικής κρίσης είναι ο τεχνολογικός μεσσιανισμός και ο
μετασχηματισμός της ανθρώπινης κατάστασης σε μετανθρώπινη. Μην διαρρηγνύουν τα
ιμάτιά τους οι φιλελεύθεροι και αριστεροί ατομικιστές για το πόσο περιόρισε την
προσωπική τους ελευθερία, που συνήθως περιλαμβάνει ή ταυτίζεται με το
καταναλώνω άρα υπάρχω, η καραντίνα. Στην επόμενη πανδημία η καραντίνα θα είναι
εικονική, θα έχει ψηφιοποιηθεί, το δικτυωμένο άτομο θα την “καταναλώνει”
οικειωθελώς. Ήδη συγκροτείται ένα τεχνοσύμπαν ψηφιακής επιτήρησης. Τα ύποπτα
κρούσματα είναι δυνατόν να εντοπιστούν από τις διαδρομές τους που καταγράφονται
στα κινητά τους, τις πιστωτικές τους κάρτες, τις κάμερες ασφαλείας ή τις
κάμερες-σαρωτές που θα εντοπίζουν ποιος έχει πυρετό. Ταυτόχρονα θα επιταχυνθεί
η ανάπτυξη της τεχνητής νοημοσύνης και της γενετικής μηχανικής που θα
μετατρέψουν τον ατελή άνθρωπο σε υγειονομικά προστατευόμενο αυτόματο, σε μια
μετανθρώπινη μηχανή. Το θνήσκον σώμα και οι ιοί θα είναι περιττοί γιατί θα
τείνουμε να γίνουμε ασώματα ψηφιακά αποτυπώματα. Κανείς βέβαια δεν αρνείται την
περίθαλψη, που δεν είναι κατασκευή μετανθρώπου, αλλά τον γενετικό χειρισμό του
γονιδιώματος για την παραγωγή ενός νέου ανθρώπου.
Όσο
βέβαια το τεχνολογικό σύστημα καθολικοποιείται για να ελέγξει και να περιορίσει
τον “θόρυβο” που δημιουργεί η ενίοτε απρογραμμάτιστη και ενοχλητική ανθρώπινη
παρουσία και το φυσικό περιβάλλον, τόσο αυξάνονται αντί να μειώνονται οι
αστάθειες, οι αβεβαιότητες και η συνοχή της κοινωνίας. Τότε οι “υγιείς” ελίτ
του μέλλοντος θα ανακαλύψουν το σούπερ εμβόλιο που θα περιλαμβάνει μια πιο
ισχυρή δόση τεχνολογίας. Θα ζουν περιφραγμένες σε τεχνολογικά νεομεσαιωνικά
φρούρια έχοντας την ψευδαίσθηση ότι είναι προστατευμένοι. Ο νέος
μεσσιανισμός θα είναι τεχνολογικός.
Η
επουράνια μάσκα: Στις Φιλιάτες Θεσπρωτίας στα μέσα του 19ου αιώνα εν μέσω της
πανδημίας πανώλης η ηγεσία της εκκλησίας προτρέπει τους 2.800 κατοίκους της
πόλης να δεχτούν καρτερικά τις συνέπειές της διότι ήταν θεόσταλτη, θεία
τιμωρία. Στο τέλος επέζησαν 130 κάτοικοι. Βεβαίως η σημερινή ηγεσία της
εκκλησίας δεν υιοθέτησε μια τέτοια αναχρονιστική στάση. Το επίδικο ζήτημα που
έθεσε είναι το μεταφυσικό και μη αποδεικνυόμενο, η θεολογική παραδοχή για το τί
υπήρχε εν αρχή, στην απαρχή της απαρχής, δηλαδή ο θεός. Η υπόθεση αυτή δεν
μπορεί να επιβεβαιωθεί ή να διαψευστεί με κοινά αποδεκτά εννοιολογικά εργαλεία,
είναι αυτοεπαληθεύσιμη, δηλαδή δόγμα. Πώς είναι λοιπόν δυνατόν ο πανάγαθος θεός
να επιτρέπει να μολύνεται με ιούς και μικρόβια η θεία μετάληψη, που εξασφαλίζει
την αιωνιότητα και την αγιοποίηση του ανθρώπου, ο άρτος και ο οίνος που
συμβολίζουν το σώμα και το αίμα του Χριστού; Αν αυτό ήταν δυνατόν, να
κυκλοφορούν δηλαδή μικρόβια στη θεία μετάληψη όπως διαβεβαιώνει η επιστήμη,
τότε ο θεός θα ήταν εκδικητικός, μετάνιωσε που κατασκεύασε τον άνθρωπο. Το
συμπέρασμα είναι αυτονόητο. Αφού ο θεός είναι πανάγαθος ακόμα κι αν τα θνητά
υλικά στοιχεία της μετάληψης έχουν μολυνθεί, κατά την τέλεση του μυστηρίου
μεταμορφώνονται για να μεταφέρουν τη θεία χάρη και είναι αβλαβή. Γι' αυτό είναι
αδιαπραγμάτευτη η θεία μετάληψη για την εκκλησία.
Οι
μάσκες δεν μπορούν οριστικά να αφαιρεθούν, μπορούμε όμως να τις φοράμε
λιγότερο. Για να συμβεί αυτό δεν αρκεί να διεκδικούμε μόνο την ενίσχυση του
δημόσιου σηστήματος υγείας που αποδιάρθρωσε η νεοφιλελεύθερη συνταγή της
ιδιωτικοποίησης του κόσμου. Για να επιτευχθεί μια συμβιωτική κοινωνία, η
ευζωία, όχι η αθανασία, ο κόσμος πρέπει να γυρίσει ανάποδα, να αλλάξει
πολιτισμικό και παραγωγικό υπόδειγμα και να μπει ένα φρένο στην αχαλίνωτη
παγκοσμιοποίηση. Η διάδοση άλλωστε της πανδημίας σε κάθε χώρα , όπως σωστά
παρατηρεί ο Γ. Λιερός (ηλεκτρονικό άρθρο στις εκδόσεις των Συναδέλφων), είναι
ανάλογη του ανοίγματός της στην παγκοσμιοποίηση, γι' αυτό οι χώρες που
επλήγησαν περισσότερο στην ευρωπαϊκή ένωση (Γαλλία, Ιταλία, Γερμανία, Ισπανία,
κλπ) είναι αυτές που διατηρούσαν μεγαλύτερες εμπορικές συναλλαγές με την Κίνα.
Γιατί βέβαια δεν παγκοσμιοποιούνται μόνο το κεφάλαιο, τα εμπορεύματα και η
εργασία αλλά και οι ιοί. Ένα επίπεδο μετασχηματισμών για ένα κόσμο από την
ανάποδη είναι: να γυρίσουμε την πλάτη στην ιδεολογία της απεριόριστης ανάπτυξης
και της προόδου, να περιορίσουμε τα πρωτεία της οικονομίας και να
“κατασκευάσουμε” ένα πολιτισμό των ορίων. Η προστασία και αναβάθμιση των
οικοσυστημάτων θα επανέφερε μια ισορροπία ανάμεσα στα μικρόβια, τους ανθρώπους
και τα ζώα, παρεμποδίζοντας τις επιδημίες, η τοπικοποίηση της παραγωγής και της
κατανάλωσης, η λιτή ζωή -λιγότερα είναι καλύτερα- θα περιόριζε τον καταναλωτικό
ηδονισμό, η μείωση έως κατάργηση της βιομηχανικής κτηνοτροφίας, που είναι το
βιολογικό υπόστρωμα για τις μεταλλάξεις των ιών και το πέρασμά τους στον
άνθρωπο και η αντικατάστασή της από την μικρή οικογενειακή κτηνοτροφία, η
επέκταση των κοινών αγαθών, η τουριστική αποανάπτυξη και η λελογισμένη ανάπτυξη
του περιηγητικού τουρισμού. Πρέπει επειγόντως να γυρίσουμε τον κόσμο ανάποδα,
διότι δεν πιστεύω στην παιδαγωγική των καταστροφών, ότι δηλαδή μετά από μια
καταστροφή ο άνθρωπος θα βάλει μυαλό. Έχει στη φύση του την ύβρη την οποία
πρέπει να περιορίσουμε.
Καθηγητής Πολιτικής Οικονομίας στο Πανεπιστήμιο
Ιωαννίνων
charisnax@yahoo.gr
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου